VLADAN TATALOVIĆ: Filmska interpretacija Biblije

Film predstavlja niz pojedinačnih slika ili kadrova čija brza promena (24-30fps) stvara iluziju pokretne slike. Slikanje kadrova ili snimanje scena obavlja se kamerom, pri čemu proizvodnja jednog filma može uključivati i tehnike animacije, kompjuterski generisane slike (CGI) i druge efekte. Sama reč ‘film’ potiče od naziva za fotografsku celuloidnu traku čiji je izum omogućio povezano slikanje kadrova jednim objektivom i tako smeštanje radnje na eksterni medijum. Unapređivanjem osnovne tehnike snimanja i prikazivanja filma (projektovanjem preko usmerenog izvora svetlosti), braća Ogist i Luj Limijer su među prvima 1895. Javno predstavili pokretnu sliku (movie) i time pokrenuli industriju filmske umetnosti.

Napredak proizvodnje filma oduvek je uticao na razvoj filmskih izraza. Nemo doba karakteriše igrana forma, zasnovana na glumi kao na jedinoj mogućnosti. Pojavom zvuka dvadesetih i kolora pedesetih godina prošlog veka razvija se dokumentarni izraz kao način beleženja i tumačenja stvarnosti. Takođe se, u razdoblju od prvobitne fotohemijske do savremene digitalne tehnike, postepeno izdvaja i usavršava animirani izraz. U odnosu na dugo dominantnu ulogu igranog filma, animirani i naročito dokumentarni film danas imaju jednaku važnost i ponekad veći uticaj. Razlog tome leži u sposobnosti naročito dokumentarnog filma da pomoću igranih, animiranih i drugih tehničkih pomagala stvarnost rekonstruiše na željeni način, zbog čega se često raspravlja o granicama savremenog dokumentarnog izraza kao takvog.

U osnovnoj scenskoj logici film nije novina. Njemu od vajkada prethode predstave i plesovi, koji takođe raspolažu glumcima, gledalištem, režijom i porukama koje se emituju scenom. Budući da nastaje u hrišćanskoj sredini, film je od samog početka upućen na dramsko izvođenje stradanja Isusa Hrista (pasija) kao na jednu od najrazvijenijih i najuticajnijih scenskih tradicija evropske kulture. Tako među prve filmove spadaju francuske Pasije rediteljâ A. Kirhnera (1897) i braće Limijer (1897), američke Passion plays Z. Lubina i H. Vinsenta (1898), pri čemu kontinuirani značaj ove tradicije za filmski prikaz ličnosti Isusa Hrista potvrđuju i savremena ostvarenja (The Passion of the Christ, 2004). U ovakvim delima Biblija nije jedini izvor, jer pasije važe za kulturno ukorenjene i prilagođene umetničke forme, u kojima su mesta pronašli i drugi izvori, poput apokrifne literature, lokalnih religijskih i folklornih predanja.

Naročito zanimanje filma za biblijske sadržaje napreduje sa mogućnostima igranog prikaza istorije. Mesto Biblije u hrišćanskoj kulturi kao kolevci kinematografije učinila je da žanr ‘istorijskog epa’ primarnu pažnju posveti biblijskim događajima, pa da takvi filmski proizvodi zadugo ostanu popularnijiji od ostalih u istoj kategoriji. Tako su nastali klasici o postanju (The Bible: In the Beginning, 1966), patrijarsima (Joseph Sold by His Brothers, 1960; The Ten Commandments, 1923; 1956), sudijama (Samson and Delilah, 1949), carevima (David and Bathsheba, 1951; Solomon and Sheba, 1960), evanđelskim narativima (The King of Kings, 1927; Ecce Homo, 1935; Il vangelo secondo Matteo, 1964), Isusu Hristu (From the Manger to the Cross, 1912; The Greatest Story Ever Told, 1965; Il messia, 1975; Jesus of Nazareth, 1977; Jesus, 1984) i apostolima (Peter and Paul, 1981; A. D., 1985). Interesovanje za ovakvu vrstu stvaralaštva postoji i danas (Noah, 2014; Son of God, 2014), zahvatajući sve uticajnije forme igrano-dokumentarnih televizijskih serijala (Abraham, 1994; The Bible, 2013), animiranog kratkometražnog (The Greatest Adventure, 1986) i dugometražnog filma (The Prince of Egypt, 1998).

Za razliku od strogo dokumentarnih, igrani biblijski filmovi nisu zasnovani na naučnoj egzegezi uprkos tome što teže verodostojnom tumačenju istorije. Spektakularno-komercijalna strana produkcije istovremeno zahteva prilagođavanje radnje i likova potrebama tržišta. Zato se u odnosu na rizike unosne verodostojnosti sigurnijim terenom pokazuje ‘fiktivna drama’, u kojoj prikazivanje biblijskih događaja iz perspektive izmišljenog aktera daje legitimitet subjektivnom doživljaju i tako uspeh postiže kroz prividnu bliskost gledališta sa davno prošlim vremenima. Prethodno su takvi primeri zastupljeni u književnosti, a uspeh njihove ekranizacije (Quo vadis?, 1951; The Robe, 1953; Ben-Hur, 1959) utiče i na savremeno stvaralaštvo (Risen, 2016). Sa istorijske i dogmatske tačke gledišta, ovakva ostvarenja kritikovana su zbog prenaglašene subjektivnosti, provokativnih elemenata (Life of Brian, 1979) i teološki upitnih, eventualno skandaloznih delova (The Last Temptation of Christ, 1988).

Poseban pristup donosi forma ‘parabole’ kojom se biblijski događaji smeštaju u savremeno doba (Jesus of Montreal, 1989). Sa težištem na njihovoj suštini, ovom pravcu doprinose radovi istočnoevropskih reditelja A. Tarkovskog (1932-1986) (Offret, 1986) i K. Kislovskog (Dekalog, 1989). U sprezi sa istorijskim pristupom, parabole se ponekad smeštaju u kontekste koji nisu biblijski, zahvaljujući čemu se efektnije obraćaju savremenom društvu (The Seventh Seal, 1957; The Mission, 1986; Babettes gæstebud, 1987). Takve primere takođe prvo razvija književnost, kao npr. Roman M. Bulgakova Majstor i Margarita, čiju ekranizaciju (1972) potpisuje i jedan od začetnika ‘jugoslovenskog novog talasa’ A. Petrović (1929-1994). Parabole, međutim, nisu isto što i aluzije, koje ne drže do istorijske i bogoslovske tačnosti i koje se biblijskim slikama koriste na komercijalan način (Raiders of the Lost Ark, 1981; Armageddon, 1998). U tom pravcu popularna kultura proizvodi blokbastere zasnovane na unosnom zanimanju za apokaliptičke teme (Terminator 2: Judgment Day, 1991; Matrix, 1999), koji čak mogu biti odvojeni od religijskog smisla (Apocalypse Now, 1979) i svedeni samo na zabavu (2012, 2009).

Sama činjenica da je do danas nastalo oko dve stotine ekranizacija evanđelskih događaja i više stotina drugih intepretacija biblijskog štiva ukazuje na potrebu proširenja biblijskih studija na domen sedme umetnosti. Zahvaljujući uspešnoj upotrebi hermeneutičkih pristupa biblijskom tekstu u istraživanju teoloških, umetničkih i obrazovnih potencijala filma, primećuje se porast literature u ovom domenu. Poseban argument interdisciplinarnog pristupa biblijskim i filmskim studijama u okvirima akademskog bogoslovlja zasniva se na odgovornosti hrišćana prema filmu kao sve zastupljenijem i moćnijem jeziku savremenog društva.

Literatura: B. Babington/P. W. Evans, Biblical Epics: Sacred Narrative in the Hollywood Cinema, Manchester/NewYork 1993; P. Malone, Screen Jesus: Portrayals of Christ in Television and Film, Lanham 2011; P.A. Soukup/R. Hodgson (prr), Fidelity and Translation: Communicating the Bible in New Media, NewYork 1999; R. Zwick, Evangelienrezeption im Jesusfilm: Ein Beitrag zur intermedialen Wirknngsgeschichte des Neuen Testaments (SThPS 25), Würzburg 1997; R. Zwick, Religion und Gewalt im Bibelfilm (Film und Theologie 20), Marburg 2013.

Izvor: Leksikon biblijske egzegeze, prir. R. Kubat i P. Dragutinović, Beograd: Biblijski institut i Službeni glasnik, 464–466.

Biblistika Vladan Tatalović Nova srpska biblistika Teologija i film

Preuzeto sa sajta Teologija.net

Bonus video: