DA LI JE Z-4 BIO SJAJAN ILI POGUBAN PLAN ZA SRBE? Odbio ga je ZAGREB, ali i KNIN, a sprečio bi KRVAVU OLUJU

Uvek se na godišnjicu od obeležavanja zločinačke akcije "Oluja" iz rukava vadi plaz Z-4 (Zagreb 4). Da li je mogao biti izbegnut egzodus Srba? Da li bi Srbi bili zaista ravnopravni u Hrvatskoj? Da li su te ideje bile spas?

Istoriju znamo, činjenice takođe tog 5. avgusta 1995. godine iz Hrvatske proterano je 250.000 Srba, a Republike Kninske Krajine više nema.

Ponovo se međutim pokrenula priča o Planu Z-4 i o „bahatom, osionom, nekooperativnom i neodgovornom“ rukovodstvu RSK, koje je odbilo taj plan čime bi se etničko čišćenje Srba izbeglo.

Plan Zagreb 4 (Z-4) bila je mirovna inicijativa koju je u jesen 1994. pokrenuo američki ambasador u Hrvatskoj Piter Galbrajt. Ovim planom je predviđeno da Srbi u Hrvatskoj dobiju široku teritorijalnu autonomiju. Činile bi je oblasti Gline i Knina koje bi bile povezane koridorom preko Slunja. Srpska oblast zvala bi se "Krajina".

Krajina je, po planu, imala pravo na predsednika, parlament, vladu i sudove, ime, zastavu, grb, sopstveni novac, upotrebu jezika i pisma, pravo na sopstvene poreze, policiju, carinu i sklapanje međunarodnih ugovora.

Hrvatska vojska bi mogla da uđe u Krajinu samo na poziv krajiškog predsednika, hrvatski zakoni bi se sprovodili samo uz saglasnost Krajine, dok bi sporove između Krajine i Hrvatske rešavao poseban ustavni sud.

Krajiški novac bi imao paritet sa hrvatskom kunom i bio bi u ravnopravnojupotrebi. Specijalni ustavni sud bi bio sastavljen od dvoje sudija iz Krajine, dvoje iz Hrvatske i troje članova iz inostranstva koje bi imenovao predsednik Suda pravde EU.

Na prvi pogled, plan je zaista, prema rečima Gerda Arensa, jednog od autora, bio „isuviše velikodušan prema Srbima“.

Iz kabineta Franje Tuđmana tada su tvrdili da je Srbima zapravo nuđena država u državi. Međutim ima tu i pogubnihdetalja.

Naime, Plan Z-4 se odnosio na 11 opština, tačnije na dva autonomna kotara — kotar Glinu (opštine Glina, Vrginmost, Vojnić, Dvor i Kostajnica) i kotar Knin (opštine Knin, Obrovac, Benkovac, Gračac, Donji Lapac i Korenica).

Autonomne kotare je još sredinom 1992. ustavnim zakonom osnovala hrvatska država fingirajući dobru volju, toleranciju i poštovanje ljudskih i manjinskih prava pred međunarodnom zajednicom koja je upozorila na jednostrano izbacivanje Srba iz Ustava kao konstitutivnog, odnosno državotvornog naroda odlukom Sabora 1991. godine i njihovim svođenjem na „nacionalnu zajednicu“.

Autonomni kotari, sa nevelikim ovlašćenjima, trebalo je da budu „zamena“ za raniju ravnopravnost. Dakle, autori plana su predvideli neku vrstu „unapređene verzije“ autonomnih kotara, polazeći od tada postojećeg ustrojstva hrvatske države.

Plan bi se prema tome odnosio na jednu trećinu tadašnje RSK, koja u tom momentu nije samo obuhvatala pomenutih 11 opština, već i naselja (tj. delove drugih opština) koja su imala srpsku etničku većinu.

Sve izvan predviđenih 11 opština je, po planu, trebalo odmah vratiti pod hrvatsku vlast, dok bi za Istočnu Slavoniju, Baranju i Zapadni Srem važio već poznati prelazni period od dve godine, posle kojih bi i taj deo RSK bio vraćen pod hrvatsku vlast, ovaj deo često zagovornici Plana Z-4 zaborave.

Ostaje velika nepoznanica šta bi se dogodilo u delovima RSK koji bi odmah bili vraćeni, kako bi se ponašala hrvatska vojska, kako bi se ponašalo srpsko stanovništvo po dolasku hrvatske vlasti i kako bi se ta vlast ubuduće odnosila prema tom stanovništvu, a taj prostor nije bio mali i obuhvatao je opštine ili delove opština — Sinj, Drniš, Gospić, Otočac, Slunj, Ogulin, Duga Resa, Karlovac, Petrinja, Sisak, Novska, Pakrac i Nova Gradiška.

Drugi ključni nedostatak Plana Z-4 je taj što je srpska „država u državi“ trebalo da bude podeljena na dva dela.

Opština Slunj, koja je bila za RSK isto ono što je Brčko za Republiku Srpsku, nije bila obuhvaćena planom. „Država u državi“ bez teritorijalne celovitosti i linije komunikacije nije država, već nedefinisana oblast koja lako može biti neutralisana i stavljena pod punu kontrolu njenih protivnika.

Uostalom, i da su januara 1995. godine rukovodioci RSK, umesto odbijanja, bespogovorno prihvatili plan u ovakvom obliku, šta bi se dogodilo?

Na kraju, čak i kad su, pred samu „Oluju“, 2. avgusta, Milan Babić u američkoj ambasadi u Beogradu i krajiška delegacija na konferenciji u Ženevi, prihvatili plan kao osnovu za dalje razgovore, odgovor hrvatske delegacije, ohrabrene američkom podrškom, bio je ultimativni zahtev za potpunom predajom.

Da je Plan Z-4 ponuđen srpskom narodu u Hrvatskoj uoči proglašenja nezavisnosti Hrvatske 1991. a pre krvoprolića koje je i podstakla pristrasna politika SAD i Nemačke, te da je od početka krize Srbima garantovana kulturna autonomija, verovatno ne bi došlo do rata, velika većina Srba ne bi bila prognana iz hrvatskih gradova i radikalizovana, a granice RSKrajine ne bi bile određene uz velike žrtve i gubitke.

U istoriji se nikada nije dogodilo da jedna država - koliko god bila mlada, nepriznata i slaba - sama odustane od 50% svoje teritorije i 60% svog stanovništva. Krajina, kakva je projektovana Planom Z-4, prostirala bi se na oko 12,8% teritorije Republike Hrvatske. U njoj bi živelo svega oko 166.000 Srba. U takvoj Krajini bili bi okupljeni najsiromašniji krajevi Hrvatske, budžet iz poreza bio bi i u miru verovatno za najmanje trećinu niži od onog koji je u ratu sama uspevala da sakupi RS Krajina. Reč je o svega 37 miliona maraka iz 1990. (što je manje od sadašnjeg budžeta grada Zenice u FBiH).

Bonus video:

(Espreso.co.rs)