"DISKRIMINISANI SU I SVE IM JE NEPRISTUPAČNO": Stručnjak za Espreso o položaju osuđenika sa invaliditetom u Srbiji

Osobe sa invaliditetom u Srbiji koje izdržavaju zatvorske kazne suočavaju se sa brojnim izazovima koji ukazuju na sistematsku neprilagođenost i nedostatak specifičnih regulativa.

U Pravilniku o kućnom redu kazneno-popravnih zavoda i okružnih zatvora položaj osuđenika sa invaliditetom se ni ne pominje, kao ni u izveštajima Uprave za izvršenje krivičnih sankcija.

Doktor Filip Mirić, naučni saradnik za pravne nauke i stručnjak za krivično pravo koji se bavi pravima osuđenika sa invaliditetom za Espreso je govorio o izazovima sa kojima se ova populacija suočava u srpskim zatvorima i pravosudnom sistemu.

- Svi osuđenici se tokom izdržavanja kazne zatvora suočavaju sa određenim deprivacijama. Najizraženija je, svakako, deprivacija slobode. Osuđenici sa invaliditetom se i u ustanovama za izvršenje krivičnih sankcija suočavaju sa sličnim problemima kao i na slobodistereotipima i predrasudama, nepristupačnim okruženjem, arhitektonskim i komunikacijskim preprekama. Svi oblici diskriminacije i segregacije dobijaju posebno teške oblike ispoljavanja jer se javljaju u ustanovama za izvršenje krivičnih sankcija, budući da život u njima, sam po sebi, nameće brojna ograničenja, naveo je dr Filip Mirić za Espreso.

Nedostatak specifičnih odredbi u Pravilniku o kućnom redu kazneno-popravnih zavoda i okružnih zatvora dodatno komplikuje tretman osuđenika sa invaliditetom.

- Posebne odredbe u Pravilniku o kućnom redu kojim bi bio normiran život i rad osuđenika sa invaliditetom bi u mnogome doprinele boljem sprovođenju penološkog tretmana koji ima za cilj da osuđenike, nakon izdržane kazne, pripremi za život na slobodi, u skladu sa društvenim i pravnim normama. Adekvatno sproveden penološki tretman, tokom izdržavanja kazne zatvora, obezbeđuje prevenciju recidivizma (ponovnog izvršenja krivičnih dela), naglašava Mirić.

Nedostatak podakata kao prepreka ka boljem razumevanju problema

Jedan od ključnih problema jeste i nedostatak precizne statistike o broju osuđenika sa invaliditetom što, između ostalog, sprečava sprovođenje efikasnih politika usmerenih ka poboljšanju položaja u pravosudnom sistemu.

- Nedostatak precizne evidencije o broju osuđenika sa invaliditetom u Republici Srbiji onemogućava detaljnija penološko-kriminološka istraživanja o kriminalitetu osoba sa invaliditetom i kreiranje adekvatnih oblika postupanja prema osuđenicima sa invaliditetom. Prema raspoloživim podacima, u Srbiji nisu sprovedena empirijska istraživanja o položaju osuđenika sa invaliditetom. Jedan od mogućih razloga za ovakvu situaciju je i relativno mali broj osuđenika sa invaliditetom u ustanovama za izvršenje krivičnih sankcija u Republici Srbiji. U kriminalnoj etiologiji (delu kriminologije koji se bavi proučavanjem uzroka, uslova i faktora kriminaliteta) postoji nekoliko teorija kojima se najstoji objasniti kriminalitet osoba sa invaliditetom. Teorijom frustracije se mali obim kriminaliteta osoba sa invaliditetom može objasniti stavom da si osobe sa invaliditetom najčešće “frustrirane” zbog svojih “nedostataka”, sto ih vodi pre asocijalnom nego antisocijalnom ponašanju. Zbog činjenice da se ova teorija bazira na stereotipima i predrasudama prema osobama sa invaliditetom, ona se u savremenoj kriminologiji sve više napušta i ustupa mesto teoriji etiketiranja, prema kojoj neka osoba postaje delinkvent, između ostalog i zato što ga društvo tako etiketira. Ukoliko društvo dominantno posmatra (etiketira) osobe sa invaliditetom, postoji velika verovatnoća da ova lica ostanu van procesa socijalizacije u pozitivnom, ali i van tzv. socijalizacije u negativnom. Bolja evidencija osuđenika sa invaliditetom, može se postići sveobuhvatnijim korišćenjem dostupnih podataka, primenom savremenih informacionih tehnologija, vodeći raćuna o važećim propisima koji se odnose na zaštitu podataka o ličnosti, napominje naš sagovornik.

Situacija se dodatno komplikuje kada je reč o osuđenicima sa mentalnim invaliditetom koji, prema rečima Mirića, često ne dobijaju adekvatnu negu i terapiju unutar zatvora.

- Prema dostupnim podacima (uglavnom iz krivičnopravne, kriminološke i penološke literature) osobe sa psiho-socijalnim invaliditetom se u ustanovama za izvršenje krivičnih sankcija najčešće suočavaju sa nedostatkom uslova za ostvarivanje adekvatne terapije i prilagođenim tretmanima, uprkos posvećenosti svih pripadnika Uprave za izvršenje krivičnih sankcija i zaposlenih u službama za obezbeđenje, tretman i zdravstvenu zaštitu osuđenih lica.. Prema odredbama Zakona o izvršenju krivičnih sankcija, svaki osuđenik ima pravo na odgovarajuću zdravstvenu zaštitu. Smatram da su potrebna dodatna ulaganja u usavršavanje odgovarajućih službi i uvođenje savremenih oblika penoloških tretmana koji bi život osuđenika tokom izdržavanja kazne zatvora što više približio uslovima života na slobodi. Takođe, treba razmišljati i o otvaranju novih specijalnih zatvorskih bolnica (budući da bolnica takvog tipa trenutno postoji samo u Beogradu). Navedene mere mogu doprineti poboljšanju zdravstvene zaštite osuđenika sa invaliditetom, naglašava Filip Mirić.

Kako do boljih uslova za osuđenike sa invaliditetom?

Naučni saradnik za pravne nauke napominje da je potrebno aktivno raditi na uklanjanju arhitektonskih barijera u institucijama za izvršenje krivičnih sankcija, na isti način kako se to čini i u slučaju objekata namenjenim korišćenju lica na slobodi.

- Kada je reč o korisnicima invalidskih kolica, potrebna je ugradnja liftova i pristupnih rampi, osobama sa oštećenjem vida taktilne trake mogu olakšati kretanje. Treba pohvaliti nastojanje Uprave za izvršenje krivičnih sankcija Ministarstva pravde Republike Srbije da u svakom kazneno-popravnom zavodu i okružnom zatvoru postoji soba prilagođena osobama sa invaliditetom. Ipak puna pristupačnost ustanova za izvršenje krivičnih sankcija podrazumeva i komunikacijsku pristupačnost i pristupačnost penoloških tretmana, čemu treba posvetiti posebnu pažnju u budućnosti, rekao je Mirić za Espreso.

Pitanje pristupačnosti za osuđenike sa invaliditetom u srpskim zatvorima je istaknuto od strane međunarodnih organizacija za ljudska prava.

Našeg sagovornika smo pitali koje specifične kritike ili praznine su identifikovane.

- Kao što je već rečeno pravo na pristupačno okruženje je jedno od osnovnih ljudskih prava. Ovo pravo prepoznaje i Zakon o izvršenju krivičnih sankcija (ZIKS). Naime, 4odredbom člana 77 ZIKS propisano je da osuđeni sa invaliditetom ima pravo na smeštaj primeren vrsti i stepenu njegovih potreba. Prema raspoloživim saznanjima, primedbe međunarodnih organizacija su se najčešće i odnosile na neadekvatan smeštaj osoba sa invaliditetom, što je posledica arhitektonske nepristupačnosti samih objekata u kojima se izvršavaju krivične sankcije zavodskog tipa, navodi Filip Mirić.

Šta bi promenilo uvođenje statistike o osuđenicima sa invaliditetom?

Mirić je predložio ideju vođenja posebne statistike unutar zdravstvenih službi o osobama sa invaliditetom u zatvorima. Objasnio nam je kako bi prikupljanje takvih podataka poboljšalo situaciju i koje promene u politici bi mogle proizaći iz dostupnosti ovih podataka.

- Kao što je već istaknuto, uvođenje statistike o osuđenicima sa invaliditetom, uz poštovanje propisa o zaštiti podataka o ličnosti, poboljšalo bi uslove za kreiranje i implementaciju savremenih penoloških tretmana prema osuđenicima sa invaliditetom i time doprinelo ostvarivanju principa resocijalizacije. Vođenje ovakve statistike u okviru nadležnih službi u ustanovama za izvršenje zavodskih sankcija olakšava i primena savremenih informacionih tehnologija, navodi sagovornik.

"Zatvor je slika društva"

Borba za pravičniji tretman osuđenika sa invaliditetom u srpskim zatvorima zahteva sistemsku reakciju koja bi podrazumevala promena u pravilnicima, bolju evidencije i edukacije osoblja.

- Pored ranije iznetih preporuka za poboljšanje položaja osuđenika sa invaliditetom koje se odnose na dostupnost samih ustanova, poboljšanje normativnog okvira i izmenu pravilnika i drugih podzakonskih akata, neophodno je posebnu pažnju posvetiti uklanjanju stereotipa i predrasuda prema osuđenicima sa invaliditetom. Zatvor je slika društva. Osobe sa invaliditetom se i u zatvorima suočavaju sa diskriminacijom, što dodatno otežava postizanje svrhe izdržavanja kazne. Uklanjanjem predrasuda, jačaju se pozitivni odnosi među ljudima, što predstavlja najvažniji preduslov za prosocijalni život osuđenika, nakon izlaska na slobodu. U svakom slučaju, nijedna krivična sankcija nije i ne sme biti sama sebi cilj, već samo sredstvo za ostvarivanje resocijalizacije, zaključuje doktor Filip Mirić, naučni saradnik za pravne nauke za Espreso.

Zabranjeno preuzimanje dela ili čitavog teksta i/ili foto/videa, bez navođenja i linkovanja izvora i autora, a u skladu sa odredbama WMG uslova korišćenja i propisima Zakona o javnom informisanju i medijima.

Bonus video:

(Espreso/ Pripremila Marina Letić)