RAZOTKRIVENA NAJVEĆA USTAŠKA LAŽ: Evo šta se zaista desilo u danu koji je odredio SUDBINU BALKANA!

Istoričar Ivo Goldštajn je za hrvatski "Globus" napisao tekst o prvom antifašističkom ustanku u Hrvatskoj 1941. godine, i u njemu razotkrio brojne zablude koje postoje o tom događaju.

Prenosimo ga u celosti:

U četvrtak, 27.jula, navršava se 77 godina otkako je u Srbu, u Hrvatskoj, počeo antifašistički ustanak. U doba socijalizma taj je dan slavljen kao praznik, Dan ustanka. U samostalnoj Hrvatskoj proslava 27. maja zamenjena je slavljenjem 22.juna , koji je imenovan Danom antifašističke borbe. Tada je, na dan nemačkog napada na SSSR, ne čekajući instrukcije, petnaest hrvatskih komunista iz Siska otišlo u obližnju šumu Brezovicu i osnovalo prvi gerilski odred (Sisački partizanski odred). Sutradan po osnutku odred minira prugu Sisak–Sunja kod Blinjskog Kuta, što je prva oružana akcija antifašističkog otpora u Hrvatskoj. No, to nije bio ustanak. Pravi je ustanak bio onaj mesec dana poslije, 27. jula u Srbu.

U proteklih četvrt veka o ustanku u Srbu desničarska (pa delom i proustaška) propaganda ispisala je hiiljade kartica teksta i u novije vreme zatrpala internet tvrdnjama da se radi o “kontroverznom” događaju, štoviše, da je to bio “četnički zločin genocidnih razmera započet od četničke rulje… organizovan od pripadnika četničkog pokreta Draže Mihajlovića… smerajući istrebljenju hrvatskog naroda u celini”.

No, to nije tačno - ustanak u Srbu nisu organizirali ni vodili četnici, iako su neki njihovi pristaše u ustanku marginalno učestvovali i počinili zločine. Ustanak je bio simbioza životne ugroženosti srpskog stanovništva kojem je pretio ustaški genocid i energične revolucionarnosti organiziranih komunista i njihovih sledbenika.

Ne radi se ni o kakvu ”kontroverznom” događaju, jer je sve što ću u ovom tekstu napisati lako dokazati kroz mnogobrojne endehaške, nemačke i italijanske izvore, kako bi se izbegla sumnja da se, navodeći partizansko-komunističke izvore, stvara jednostrana slika o ličkim događajima u julu1941.

Početna je laž iz neoustaških izvora, na kojoj počiva sva daljnja argumentacija, da pre ustanka u Lici Srbi nisu bili ugroženi od vojnih ili redarstvenih postrojbi NDH. Činjenice govore upravo suprotno. Srbi u NDH bili su zakonski diskriminisani i egzistencijalno ugroženi već od prvih dana po uspostavi te države – zabranjena je ćirilica, bili su masovno otpuštani, izbacivani su iz kuća i stanova (policija je 8. jula 1941. naredila da se Jevreji i Srbi isele iz severnih delova Zagreba), itd. O krajnjim ciljevima tih akcija na javnim su skupovima tih nedeljama govorili ustaški ministri i visoki zvaničnici.

Predsednik Zakonodavnog poverenstva Milovan Žanić je 2. juna 1941. u Novoj Gradiški rekao:

- Ustaše! Da znate: ja govorim otvoreno. Ova država, ova naša domovina, mora biti hrvatska i ničija više. I zato oni koji su došli ovamo, ti treba i da odu. Ovo ima biti zemlja Hrvata i nikog drugog i nema te metode koju mi nećemo kao ustaše upotrebiti da načinimo ovu zemlju zbilja hrvatskom i da je očistimo od Srba koji su nas stotine godina ugrožavali i koji bi nas ugrozili prvom zgodom. Mi to ne tajimo, to je politika ove države i to kad i izvršimo, izvršit ćemo samo ono što piše u ustaškim načelima.

Ministar Lovro Sušić istih je dana na “velikoj skupštini ustaškog pokreta u Slunju” bio također vrlo jasan – “nećemo krvavog čišćenja”, ali “Srbi se moraju seliti”.

U međuvremenu su u Srbu i u drugim opšinama kotara Donji Lapac uspostavljene male ustaške posade, sa sedištem i najjačom posadom u Boričevcu. Ustaše iz Boričevca vrše prepade na okolna srpska sela, opkoljavaju pojedine kuće i zaseoke, obavljaju premetačine u potrazi za oružjem i usput pljačkaju, premlaćuju uhapšene, poneke i ubijaju. Neke žrtve bačene su u jamu Bezdanku pokraj Boričevca. I glasovita Macolina jama kod Ličkog Lešća progutala je tada prvih 26 srpskih žrtava.

U takvim prilikama, u nekim selima oko Donjega Lapca i Srba dolazi do prvih okršaja: naoružani srpski seljaci koji beže od hapšenja pucaju na ustaške potere. Još nije poginuo nijedan ustaša, ali obostrana nesigurnost zavladala je celim krajem. Srpski muškarci iz opreza više ne noće u svojim kućama, nego u obližnjim šumarcima. Skupljaju se u manjim grupama, raspoređuju za stražarenja, a neki imaju i oružje koje nisu predali ustaškim vlastima.

O tome objektivno izveštavaju lokalne oružničke postaje, koje upozoravaju da ustaški postupci prema Srbima prete eksplozijom.

Hrvati Boričevca, okruženi srpskim selima, žive u strahu od osvete i tiho negoduju. Ima ih koji poručuju srpskim znancima iz susednih sela neka ne dolaze u Boričevac, “jer ustaše nikome ne misle dobro”. U narodu već kruže informacije o stravičnim ustaškim zločinima u Veljunu (oko 400 ubijenih) i Glini (oko 260), zbog kojih i nadbiskup Stepinac u pismu Paveliću izražava negodovanje – tvrdi da je to zločin zbog “kojega moramo propasti”.

U Gospiću je 18. juna osnovan gospićki sistem logora. Otad pa u sledeća gotovo dva meseca u Gospić se dovode hiljade zatočenika i prebacuju prema logorima smrti Jadovno na Velebitu i Slani na Pagu. Transporti u Gospić sve su brojniji i učestaliji nakon što je ustaško Ravnateljstvo za javni red i sigurnost 8. jula naredilo da se “imade sve grkoistočnjake i židove slati u Gospić, a nikoga više u koncentracioni logor Danicu u Koprivnici”. U gospićkom sistemu logora ubijeno je kudikamo najviše Srba, oko 3000 Jevreja ne više od 1000 Hrvata i Bošnjaka (pretežno komunista) i neutvrđen, ali ne velik broj Roma. Iz srpskih je kuća širom Like u junu i julu odvedeno mnogo ljudi prema Gospiću, odakle se niko nije javio.

Poslednjih dana juna u Bihaću, Donjem Lapcu i Boričevcu pojavljuje se opunomoćenik iz Zagreba Vjekoslav Maks Luburić s nalogom da “sprovede akciju čišćenja”. Luburićevo je “čišćenje” počelo 29. juna, kad su jake ustaške snage iz Bihaća naterale oko 1200 Srba (“195 domaćinstava“) iz općine Plitvička Jezera da napuste svoje kuće i zemlju pa s torbama preko ramena krenu u prisilno izbeglištvo, na put prema Srbiji.

Tri dana posle, 1. jula, s nekoliko kamiona punih ustaša i domobrana, Luburić se zaustavio u selu Suvaja, nedaleko od Srba. Navodno se tu neki dan pucalo iz šume prema službenom automobilu u prolazu. Muškarci su izbegli u šumu, pa su Luburićevi ljudi za dva sata spalili gotovo celo selo i ubili 173 osobe. U iduća dva dana slično je Luburićevo “čišćenje” obavljeno u nedalekim selima Osredak i Bubanj. U naknadno sastavljenom poimeničnom oružničkom popisu žrtava u sva ta tri sela bilo je 279 ubijenih, pretežno žena, dece i staraca, i jedva desetak muškaraca u dobi sposobnih za vojsku.

Tih dana središnje institucije NDH u Zagrebu pripremaju akciju iseljavanja Srba iz NDH kojom je bilo predviđeno da se njih 250.000 iseli u Srbiju. U kotarskim se središtima osnivaju uredi za iseljavanje (negdje se te institucije zovu “povjerenstva Državnog ravnateljstva za ponovu”) - u Korenici, u Udbini, u Brinju, u Perušiću, gde su u tom uredu angažovane čak 24 osobe. U Otočcu je za člana poverenstva izabran Jure Francetić kao osoba “političkog značaja”. Iz Otočca javljaju u Zagreb da su svi članovi poverenstva “okretni, poverljivi i energični”.

U Lici, zbog sve većih tenzija, vlasti NDH tek su delomično uspele u deportacijama srpskog stanovništva, ali je svim suludim ustaškim postupcima put prema opštem ustanku bio nepovratno trasiran. Uzaludna su bila nastojanja nekih razumnijih opštinskih načelnika i ustaških poverenika (npr. Jure Pavičića u Donjem Lapcu) da nekim dobronamernim gestama umire srpsko stanovništvo (materijalna pomoć postradalim srpskim selima, oslobađanje nekih uhapšenika).

Ustaškim se vlastima više nije verovalo. Bilo je već celih sela koja su živela u zbegovima i samo se vrlo oprezno iz šumaraka silazilo u kuće. Muškarci su shvatili da se valja organizovati, a organizaciju su im ponudili - komunisti.

Marko Orešković, član centralnih komiteta KPJ i KPH i bivši španski borac, preneo je tih dana ličkim komunistima partijsku direktivu da pokrenu ustanak protiv ustaških vlasti i okupatora. U to vreme u Lici je bilo 240 evidentiranih članova KP i verovatno dvostruko više aktivnih suradnika i članova SKOJ-a. U kotaru Donji Lapac članova KP i aktivnih saradnika nije bilo više od trideset, ali opšte raspoloženje za otpor i pobunu, s obzirom na opisane okolnosti, u tom je kraju bilo najzrelije.

Malobrojni komunisti brzo su pridobivali brojne pristaše i aktivne sledbenike s kojima su formirali borbene odrede u selima i zbegovima. Po Oreškovićevim uputama u četama i odredima uspostavljena je institucija političkog komesara. Komandiri su bili ljudi s kakvim-takvim vojničkim iskustvom, a njima ravnopravni politički komesari bili su isključivo komunisti ili njihovi pouzdani sledbenici. Uoči ustanka odredi su imali oko 300 naoružanih i još više nenaoružanih boraca, a višestruko su narasli već u prva dva-tri ustanička dana. U početku su se odredi nazivali “gerilski”, a tek na intervenciju CK u rujnu su preimenovani u “partizanske”.

Komandant združenog Štaba gerilskih odreda za Donji Lapac i okolinu bio je Gojko Polovina, advokatski pripravnik iz Gračaca, istaknuti lokalni komunist, odličan organizator. Polovina je bio “stvarni rukovodilac ustanka, komandant, komesar i predstavnik vlasti”. Marko Orešković već je u fazi priprema povezao gerilske štabove u Srbu i Donjem Lapcu s partijskim i vojničkim vodstvom u Bosanskoj krajini, pa je organizacija pripremanog ustanka i sam ustanak s obe strane Une bio koordinisan,

Takođe je, na inicijativu Marka Oreškovića, Polovina uoči ustanka ponudio istaknuto mesto u Štabu gerilskih odreda majoru jugoslavenske vojske Bošku Rašeti (da bude načelnik štaba ili možda komandant, a Polovina politički komesar), ali Rašeta je prihvatio da bude samo stručni savetnik. Izgovarajući se bolešću, Rašeta nije preuzeo taj posao, a dva-tri meseca potom pristupio je četnicima.

Lokalni političari velikosrpske i četničke orijentacije u Srbu i kotaru Donji Lapac nisu učestvovali u pripremi ustanka, jer su zbog opasnosti od ustaških progona već u junu i julu pobegli pod italijansku vlast u Dalmaciju (Stevo Rađenović, Miloš Torbica, Jovo Keča, Pajo Omčikus i drugi). Nakon prvih ustaničkih uspeha vratili su se kućama u Srb i u druga mesta koja su već držali ustanici.

Ustanak u Srbu počeo je 27. jula 1941. prema prethodnom planu, koordinisan s istovremenim ustankom u Drvaru i u Bosanskoj krajini. Pred oko 150 ustanika u Srbu razbežala se malobrojna oružnička posada i ustanici su odmah zaposeli opštinsku zgradu i druge državne objekte. Već istoga dana ustanak se proširio po selima severno i južno od Srba.

U sledeća dva dana ustanici su u prvim borbama rasterali oružnike, naneli znatne gubitke domobranskim i ustaškim postrojbama koje su već krenule u “pacifikaciju” ustaničkog područja, srušili su železničku prugu u Kaldrmi.

Trećega dana ustanak se poput bujice već proširio po celom kotaru Donji Lapac. Posada iz Donjega Lapca povukla se veče 29. jula u Boričevac i kotarsko središte sutradan ujutro već je u ustaničkim rukama. U 3 sata ujutro 31. srpnja ustaška posada povlači se i iz Boričevca i gotovo svi žitelji tog mesta, zajedno s hrvatskim izbeglicama iz drugih sela, ukupno njih oko 2000, povlači se s vojskom u Kulen Vakuf.

Na bosanskoj strani Une ustanak je zahvatio još mnogo šire područje. Već prvoga dana, 27. jula posle podne, oslobođen je Drvar, a zatim i prostor prema zapadu do Une i prema istoku do pred Bosanski Petrovac.

Usred NDH kompaktno područje od oko 3000-4000 km2 s obe strane Une bilo je već treći ili četvrti dan u rukama ustanika. Dok se u drugim delovima NDH antifašistički otpor ustaškoj vlasti razvijao postupno, od malih logora i borbenih grupa pa pomalo do sve brojnijih četa i odreda, u drvarskom kraju u Bosni i u hrvatskom kotaru Donji Lapac ustanak je bio poput stihije, nagao i masovan, opštenarodni.

Međutim, ustanak nije bio imun na osvetništvo. Bilo je među ustanicima prilično mnogo ogorčenih koji su otvoreno isticali kako će “za svaku našu spaljenu kuću gorit barem jedna njihova, za svaku našu palu glavu past će barem jedna njihova (hrvatska) glava”.

U takvoj stihiji čak i najbolja organizacija uzmiče pred ekscesima, samovoljom, potom i zločinima. Puna kontrola nad postupcima ustanika, pogotovo kad je ona bila loše organizovana, jednostavno nije bila moguća.

Na bosanskoj strani najmasovnije osvetničko ubijanje hrvatskih i muslimanskih seljaka i građana dogodiće se u septembru, prilikom napada na Kulen Vakuf, a nekoliko manjih osvetničkih ispada i masovnih pljački desilo se već na samome početku ustanka.

Neki ustanici iz Suvaje, kojima su Luburićevi ustaše poubijali cele porodice, osvetnički su u selu Brotnja poubijali 36 pripadnika iz nekoliko porodice Ivezić. Još gori osvetnički bes sručio se na Boričevac. Kad su ustanici 2. avgusta ušli u mesto, zatekli su 15 starijih ljudi koji se nisu hteli pridružiti svojim sumeštanima u begu u Kulen Vakuf i ostali su u svojim domovima. Svi su do jednoga poubijani, a celo selo je spaljeno.

Gojko Polovina u memoarima uverljivo opisuje kako je u Boričevcu kao komandant uzalud pokušao sprečiti osvetništvo. Sutradan na mitingu u oslobođenom Donjem Lapcu Polovina je javno osudio osvetničko nasilje, pa zločina u jedinicama pod njegovom komandom više nije bilo. A i većina onih koji su počinili te osvetničke zločine poslije su se ili priključili četnicima ili su poginuli.

Komunističko vodstvo antifašističkog ustanka suzbijalo je osvetničke tendencije, prvih ratnih godina čak i vrlo uspešno. Politički se nastojalo za antifašizam pridobiti što više Hrvata, pa se neselektivno osvetništvo osuđivalo ne samo kao moralno nedopustivo nego i kao politički kontraproduktivno.

Partizanima srpske nacionalnosti, koji su u prvoj ratnoj godini činili više od tri četvrtine partizanske vojske u Hrvatskoj, ukazivalo se na primere hrvatskih komunista – u Lici na Marka Oreškovića, Srećka Manolu, Ivu Rukavinu, Šimu Balena, na Kordunu na Vecu Holjevca, Ivu Marinkovića, Miću Zlatića, a najviše na dalmatinske, primorsko-goranske i zagrebačke partizane, koji su već od jeseni 1941. sve brojnije stizali u Liku, na Kordun i Baniju u obranu srpskih sela od ustaških zuluma.

Lokalni srpski političari pročetničke orijentacije, koji su se početkom avgusta 1941. iz dalmatinskog izbjeglištva vratili u oslobođeni Srb i Donji Lapac, pokušali su se uklopiti i u politička zbivanja na tom području. Gojko Polovina i njegovi bliži saradnici, po uputama Marka Oreškovića, ispočetka ih nisu sprečavali, naprotiv: pokušavali su ih pridobiti za široki front narodnooslobodilačke borbe protiv ustaških genocidnih vlasti.

Ti pročetnički političari su u Srbu pokušali osnovati četnički puk “Kralj Petar II”, ali je odaziv bio slab i plan je propao. Istovremeno su kontinuirano održavali kontakte si talijanskim okupatorskim vlastima u Kninu, a kad su italijanske trupe u oktobru napale oslobođeni partizansku teritoriju oko Srba, nastupio je definitivni raskol: partizani pod vodstvom komunista ratovali su protiv Italijana, a četnici su se svrstavali na italijansku stranu i postali saradnici okupatora.

Bila je velika sreća za Liku i celu Hrvatsku što se većina lokalnog srpskog stanovništva opredelila za partizane, a ne za četnike. U protivnom bi hrvatsko stanovništvo već u toku rata bilo izloženo mnogo širim razmerima osvetništva koje su četnici zagovarali. A da ne nagađamo o mogućim još dalekosežnijim posleratnim posledicama katastrofičnog karaktera.

Ubrzo se pokazalo da je saradnja između partizana i četnika nemoguća, jer se radilo o dva sasvim suprotna strateško-politička stava: dok je komunističko vodstvo ustanka zagovaralo ofenzivnu borbu protiv ustaškog režima i njegovih italijanskih pokrovitelja, pročetnički političari su tvrdili da je za Srbe u Hrvatskoj najbolje da se stave pod zaštitu italijanskih okupatora, umesto da gube glavu u borbama s prejakim protivnikom.

Pokušajmo rezimirati: ustanak u Srbu 27. jula i istovremeni ustanak u kraju oko Drvara, u BiH, stoji u počecima partizanskog ratovanja u Hrvatskoj.

Posmatrano u globalu Drugog svetskog rata, ti su događaji bili delić ratovanja na pravoj strani, s izrazitim antifašističkim karakterom."

BONUS VIDEO:

(Espreso.co.rs/Jutarnji.hr)