12 NAJBOLJIH POLITIČKI ANGAŽOVANIH FILMOVA po izboru Marka Kostića

Izraz politički film (ili politička kinematografija), odnosi se na kinematografsko delo koje tumačenjem nekog političkog problema upućuje na razmatranja principa slobode, autoriteta, pravde, moći, morala i zakona, često putem polemičkog odnosa prema zvaničnim ili nezvaničnim predstavnicima državne vlasti. Primeri koji slede ukazuju na značaj određenih političkih zbivanja, dok sa druge strane pokazuju i kako naizgled beznačajne situacije mogu preusmeriti tok političkih događaja. Neki od primera nam predočavaju da se određena autorska značenja mogu tumačiti nezavisno od političkog konteksta, čak i kada je politička važnost teme glavni razlog zbog kojeg je film snimljen.

Pošto se političke teme često ukrštaju sa sadržajem drugih filmskih žanrova, primeri ratnog, propagandnog, biografskog, istorijskog, špijunskog i socijalno angažovanog filma, takođe su uvršteni na ovu listu. Zaobilazimo ostvarenja koja nametljivim isticanjem svoje sadržine eksploatišu aktuelne dnevno-političke događaje. Namera je da pokažemo kako protetesna ikonografija, gerilska estetika, aktivistička tehnika i buntovnička retorika, nisu isključive niti jedine odlike kritičkog i političkog angažmana na filmu (iako je podeljen po epohama, sadržaj liste nije poređan hronološki, već po stilskom odnosu ovih prikaza i vrsti njihovog značenja).

TEMA DRUGI SVETSKI RAT

Daleko je sunce (Radoš Novaković, 1953)

Ako je neki domaći reditelj zaslužio počasno mesto na ovoj listi, to je pionir savremene jugoslovenske i srpske kinematografije, osnivač filmske sekcije Propagandnog odeljenja Vrhovnog štaba Narodno oslobodilačke vojske Jugoslavije i Partizanskih odreda Jugoslavije za Srbiju, Radoš Novaković (1915-1979). I pored jasne socijalističke orijentacije i doslednih levičarskih principa, Novaković je autor izazovnih ratnih drama, uspešnih u izbegavanju prostih ideoloških manipulacija i jednostranih političkih poruka (Dečak Mita, Krvavi put, Vetar je stao pred zoru). Tako je i sa filmom Daleko je sunce, snimljenom po debitantskom romanu Dobrice Ćosića, priča o moralnoj, fizičkoj i psihološkoj krizi jednog izolovanog partizanskog odreda, posle njihove odluke o likvidaciji svog najhrabrijeg saborca. Scene u kojima borbena hrabrost predstavlja taktički osporenu, a vojnički oprez strateški opravdanu kategoriju, primer su kinematografskog čina koji prikazom otvorenog kolebanja preživelih, kao i tragične odlučnosti stradalih boraca, vešto izmiče odrednici tipične političke propagande na filmu.

Bez žaljenja za našom mladošću (Waga seishun ni kuinashi), Akira Kurosava, 1946

Prvi posleratni film Akire Kurosave delimično je inspirisan biografijom Hucimo Ozakija, sovjetskog špijuna u Japanu tokom drugog svetskog rata. Film opisuje posledice njegovog antifašističkog delovanja u Tokiju, koje su nakon Ozakijevog pada u nemilost, nepovoljno se odrazile na reputaciju njegove porodice i prijatelja. U središtu zapleta je njegova ćerka, čija je umešanost u očeve aktivnosti doprinela njenom iseljevanju van grada a potom i njenoj anonimnosti, odbačenosti, samoći i izolaciji. Priča pokazuje kako nezvanično izgnanstvo može biti traumatičnije od pravnog kažnjavanja i kako može izazvati veće društveno poniženje od nekog zvaničnog političkog progona.

Hana Arent (Hanna Arrendt), Margeret fon Trota, 2012

Film o filozofkinji Hani Arent, u režiji rediteljke nemačkog novog talasa Margaret Fon Trota, postavlja niz etičkih pitanja na temu morala i javne odgovornosti. Radnja je pretežno smeštena u Izrael 1963 kada je Arent, kao kolumnista lista New Yorker pratila suđenje nacističkom zločincu Adolfu Ajhmanu. Fon Trota preko ovog događaja sažima biografiju slavne autorke kroz njenu nemačku, američku i izraelsku karijeru. Izveštavanje sa tog sudjenja završiće se skandalom, kada će zbog kritike načina na koji je Ajhman medijski tretiran, razočarati svoje izraelske i američke prijatelje. Nepravedno upoređena sa bivšim mentorom i osumnjičenim nacističkim saradnikom Martinom Hajdegerom, Arent će upasti u nemilost svog privatnog i akademskog okruženja. Ostajući pri stavu da Ajhman nije monstrum, već beznačajna osoba na značajnoj poziciji, poslednja dela svoje karijere posvetiće temi ljudskog zla kroz pitanje: da li mediokritete treba predstavljati kao zločince? Da li ljude, lišene veštine kritičkog rasuđivanja, treba postavljati na javni pijedestal osude ili ih naprotiv treba lišiti medijskog i političkog centra pažnje?

Priča o Glenu Mileru (The Glenn Miller Story), Entoni Men, 1953

Ako je Bufalo Bil upao na listu umetničkih biografija, priča o majoru Mileru može da se nađe na listi političkih filmova. U periodu između 1950. i 1953, Entoni Men je sa Džejmsom Stjuartom, režirao čak osam holivudskih hitova. Biografski film o vođi orkestra, trombonisti, aranžeru i kompozitoru Glenu Mileru, sniman pod radnim nazivom Mesečeva serenada, predstavlja njihovu prvu saradnju koja ne pripada žanru vesterna. Zaplet prati političke prepreke, društvene probleme i muzička rešenja, koje Glen Miler i sving era uvode u kulturni prostor Amerike tridesetih i četrdesetih godina.

Predočeni značaj romantičnog odnosa između Glena i njegove supruge Helene Miler, opisali bi dirljivim i očaravajućim, da saundtrek filma, kao i ritam svinga u njemu (Little Brown Jug, Pearl of Strings, Tuxedo Junction, In The Mood, Moonlight Serenade) nisu još dodali ležernost, prirodnost i eleganciju, spisku odlika koji krase ovaj mjuzikl (putem kameo uloga u filmu nastupaju i poznati muzičari od Frensis Langford do Luja Armstronga).

Helena nije bila muzičar, ali duh, energija, stil i ples ovog neodoljivog para, uticaće na razvoj američke popularne kulture, a sudeći po filmu, i na doslovnu promenu ritma drugog svetskog rata. Sa činom majora avijacije, Glen Miler je u najmračnijim časovima rata nastupao po savezničkim frontovima, kada je njegov prepoznatljivi trombon označio vrhunac u istoriji medijsko-političke propagandne scene. Prikazi stimulacije borbenog morala - kada vojska tokom marša spontano hvata Milerov takt i - kada tokom razaranja Londona neprijateljske bombe lakše svima padaju uz njegov koncertni aranžman uživo, vrhunski su primer dramske režije, koja najsitnije sinkope povezuje sa najvažnijim istorijskim događajima i glavnim narativnim tokovima filma.

1944. iznad Lamanša srušio se vojni avion u kome se Glen Miler nalazio (avion i tela putnika nikada nisu pronađeni). Helena Miler, na kraju filma, ipak oseća kako je njena ožalošćenost daleko od samoće. Prateći ritam slobodnog radija, ova verna slušateljka uviđa da je ceo slobodni svet zapravo taj koji verno prati, pobednički ritam nje i njenog supruga.

Nada i slava (Hope and Glory), Džon Burman, 1987

Inspirasana stvarnim iskustvom reditelja, komedija koja ratnu propagandu posmatra sa istorijske distance i to iz dečije perspektive, Nada i slava priča je o dečaku iz londonskog predgrađa, koji najlepši period detinjstva provodi u toku nemačkog bombardovanja Britanije 1940-1941, uživajući u neplaniranom raspustu, zgodama i nezgodama odraslih prijatelja, otkrivajući smisao familijarne bliskosti, susedske solidarnosti i porodičnih osećanja. Kao primer satiričnog patriotskog filma (po diskretnoj ironiji podseća na film Pauela i Presburgera Život i smrt pukovnika Blimpa iz 1943 a po crnom humoru na Kako sam pobedio u ratu Ričarda Lestera iz 1967) Nada i slava podiže nacionalni moral transferom ludosti mladalačkih avantura i promocijom gluposti dečijih nestašluka. Da li postoji bolji primer političke propagande, od slike junaka kome nemačke bombe ne mogu baš ništa? Naročito kad taj junak provali da škola zbog bombardovanja neće raditi, da bi istog trena podigao ruke ka nebu uzviknuvši: “Thank You, Adolf”!!

TEMA: EVROPA U 19. VEKU

Ludvig - rekvijem za jednog devičanskog kralja (Ludwig - Requiem fur einen jungfraunlischen Konig), Hans Jirgen Ziberberg, 1972

Sudbina Ludviga drugog Bavarskog (1845-1886) poslužila je kao inspiracija mnogim filmskim autorima (Helmutu Kojtneru i Viskontiju, između ostalih). Sem što je bio ekscentrični pokrovitelj umetnosti, majstor salonskih i diplomatskih skandala bio je i politički borac za samostalnost Bavarske u Prusko-austrijskom i Francusko-pruskom ratu. Suprotstavljao se vojnim autoritetima svog vremena a sa druge strane bio kritikovan kao primer političke dekadencije i oličenje autokratije u periodu kasnog romantizma devetnaestog veka. U ovom avangardnom nemačkom filmu, Ludvigova lična memorija ukrštena je sa njegovim javnim značajem kao protagoniste a ujedno svedoka i žrtve političkih događaja.

Reditelj Hans Jirgen Ziberberg, u prvom delu svoje trilogije (praćen filmovima Karl Maj i Hitlerom, jednim filmom iz Nemačke), bavi se asocijativnim nizovima koji poistovećuju Ludvigov subjektivni svet sa političkim činjenicama, oblikujući jedinstveni sistem istorijske mitologizacije. Po studijskoj obradi eksperimentalan, sa emitovanom video-scenografijom i anahronim istorijskim scenosledom (pruskog nacionalnog trijumfa, ludila Luja II, proletarizacije masa, industrijalnog progresa itd.) film utiče na pojedinačnu svest gledalaca kritičkim tumačenjem njihovog kolektivnog identiteta. Publika je ovde suočena sa programskim paradoksom - što je više politički obaveštena, to je više emocionalno zavedena. Globalna, a posebno germanska svest o ratnoj prošlosti, nije sredstvo koliko cilj ove političke analize, u kojoj se čulni receptori publike, zavedeni mitskim simbolima, gotovo hipnotički priključuju Ziberbergovom zavodu za proučavanje.

Golaći (Szegenylegenyek), Mikloš Jančo, 1966

Prvi deo čuvene trilogije Mikloša Janča (praćen ostvarenjima Zvezde i vojnici i Muk i krik), govori o periodu posle mađarske revolucije Lajoša Košuta 1848, i o kontra-reakciji tada uzdrmanog austrougarskog režima. U okviru izolovanog zatvorskog utvrđenja, nalik potonjim metodama KGB-a i Štazija, čuvari pribegavaju sadističkim psihološkim sredstvima sa ciljem da otkriju špijune u redovima seljaka, odnosno pobunjenike među pripadnicima potčinjenog naroda. Sem vojnih uniformi, film ne obiluje istorijskim detaljima, koliko slikama bezličnog krajolika i stanovništva čija se revolucionarna energija tako opasno taloži, da se narod ne plaši vlasti onoliko koliko se vlast plaši naroda.

Univerzalna metafora političke tiranije oslikava se unutar arhitekture ravničarskog utvrđenja, u kome čuvari podsećaju na kolonijalne gospodare a zarobljenici na antičke robove i rimske gladijatore. Mikloš Jančo generacijski pripada rediteljima kasne moderne (aktivnima u periodu hladnog rata), koji su pokretom i perspektivom filmskog prostora, reflektovali političku klaustrofobiju tadašnjih istočnoevropskih nacija. Ako mađarskoj slobodi tada nije došao čas, narod je u ovoj imperijalnoj areni straha naselio ćoškove neprijateljske tvrđave, i proširio svoj obim kretanja do apsolutnih granica Jančovog filmskog prostora.

Gepard (Il Gattopardo), Lukino Viskonti, 1963

Roman Đuzepea Tomaza di Lampeduze Gepard, priča je o propadanju starih i napredovanju novih sicilijanskih zemljoposednika, u periodu nacionalne reformacije i ujedinjenja Italije u drugoj polovini devetnaestog veka. Opisom posledica sloma Kraljevstva Dve Sicilije i uzdrmanog ponosa aristokratije, Viskontijev film obavija mrežu političkih, ekonomskih i ličnih intriga, portretima pripadnika starog režima u toku njihovog povlačenja sa političke scene. Poput Eshilovih Persijanaca, ovo nije priča o ulasku, već o izlasku junaka iz istorije, s tim što ovde ni ponašanje nove elite ne predstavlja istorijsku pobedu, već pogrešno artikulisanu društvenu egzibiciju i javni kulturni promašaj. Kao ugrožena kraljevska vrsta, Don Fabricio Korbera u tumačenju Berta Lankastera, napušta veliki ratno-profiterski bal, privodeći kraju svoju političku predstavu i otmeno stupajući, sa svetla feudalne pozornice u nadrealnu modernističku noć. Za razliku od prepodobnosti aristokratskog morala, nama svedocima ovih političkih sudbina, dozvoljeno je da zlurado uživamo u padu carstva, u sumraku bogova koji žive u zabludi da mi zavisimo od njih, više nego što oni zavise od našeg angažovanog pogleda.

TEMA: KASNI PERIOD STAROG EGIPTA

Faraon (Faraon), Jerži Kavalerovič, 1966

Poljski spektal u režiji Jeržija Kavaleroviča, snimljen po romanu Boleslava Prusa (omiljena knjiga Josifa Viserionoviča Staljina), smešten je u u XI vek pre nove ere tokom perioda dvadesete dinastije, poslednje u Novom kraljevstvu starog Egipta. Kao alegorija na propast Poljsko-litvanske države u osamnaestom veku, junak romana, prosvećeni faraon Ramzes XIII našao se u sukobu sa sujevernim sveštenstvom i korumpiranom birokratijom koja će carstvo dovesti do unutrašnjih podela, a potom i ratnog sukoba. Neobično je pratiti verodostojnu interpretaciju epohe starog Egipta, lišenu epskih mistifikacija, biblijskih konotacija i arheoloških popularizacija. Tražiti od ovog racionalnog filma nešto više od političke kritike, upravo je odlika njegovog zapleta. U njemu, sveštenici traže više od faraonove smelosti, prosvećenosti i razboritosti, pa ono što za Ramzesovu okolinu predstavlja njegov spiritualni nedostatak, za savremenog gledaoca predstavlja čistu inteligenciju i vidovitost.

TEMA: KUBANSKA REVOLUCIJA

Ja, Kuba (Soy Cuba), Mihail Kalatozov, 1964

Lista ne bi bila potpuna kada se u njoj ne bi našao neki sovjetski revolucionarni film. Umesto udarnih ostvarenja iz nemog ili socrealističkog perioda, izdvajam ovaj omnibus post-Staljinove ere, simbol tadašnjeg ekonomskog, vojnog i kinematografskog okretanja Fidela Kastra prema Sovjetskom Savezu - film koji je (sudeći po dokumentarcu Sibirski mamut) kasnije značajno uticao na kulturni razvoj šireg regiona latinske Amerike. Proizveden na vrhuncu Kubanske raketne krize, smešten u period neposredno pre Kubanske revolucije 1953-1959, bavi se kritikom američke eksploatacije i buržuaske dekadancije, pre istorijskog časa njihove socijalističke pobede. Produkcijski luksuzan, stilski glamurozan, vizuelno provokativan, pripovedački zagonetan, scenski egzotičan, scenografski moderan, muzički pristupačan, kada bolje pogledamo, film ističe prevaziđenost socrealizma u Rusiji, više nego prevaziđenost kapitalizma u Latinskoj Americi.

TEMA: RAT PROTIV TERORIZMA

00: 30 - Tajna operacija (Zero Dark Thirty), Ketrin Bigelou, 2012

Sa obaveštajcima Bušove i Obamine administracije u prvom planu, film Zero Dark Thirty igrana je rekonstrukcija višegodišnje potere za glavnim svetskim teroristom Osamom Bin Ladenom. Kao primer produkcionog vrhu savremenog kinematografskog establišmenta, ovo ostvarenje Ketrin Bigelou idealno je za tumačenje fenomena političkog propagandnog filma, preko nametljivog pitanja: šta je to što američku propagandu čini najboljom na svetu?

U prvom redu, to je način na koji Amerikanci personalizuju koncept visoke politike. Kako se zaplet filma primiče vrhu globalne moći, likovi ministara i generala reaguju ličnije, emotivnije, trapavije i običnije. Suprotno slovenskim teorijima zavere, po kojima direktori CIA kontrolišu svet nekakvom magijskom superiornošću, ovde upravo njihove slabosti predstavljaju garanciju odgovornosti prema tuđim životima, čineći njihove agente odgovornijima od onih koji nisu u stanju da javno pokažu svoje slabosti.

Drugo obeležje američke propagande je nešto po čemu se njihovi filmovi suštinski razlikuju od drugih kinematografija, uključujući sovjetski i nemački propagandni film. Naime, statusni interesi ovih junaka nisu razdvojeni od njihovih patriotskih osećanja. Činjenica da obaveštajci CIA osećaju rivalstvo jedni od drugih čini ih uzajamno opreznim i međusobno obazrivim, bez licemernih izgovora o interesu zajednice ispred koristi pojedinca. Upravo ta razlika ih psihološki razdvaja od terorista, slobodna mogućnost da karijeru tretiraju kao osnovu svog moralnog i radnog motiva.

Treće obeležje američke propagande je u njihovom slepom poštovanju tuđih kultura, uključujući identitet samog neprijatelja. Za razliku od srpske propagande devedesetih, koja je svoje nasilje krila a kulturu susednih naroda potcenjivala, Amerikanci u ovom filmu prikazuju sebe kao opake mučitelje ali ne i kritičare tradicije onih protiv kojih se bore. Tajni detektivi operacije 00 : 30 anticipiraju poteze Al Kaide razumevanjem muslimanskih navika i prihvatanjem islamskih običaja.

Mnogi kritičari zapadnih medija previđaju da se medijska manipulacija ne zasniva uvek na lažima, već i na efektno plasiranoj istini. A istina ove priče je da je zločinom nad hiljadama civila u Svetskom trgovinskom centru, Bin Laden ponizio američku ličnost, moral, ekonomiju i politiku.

Amerika zato i jeste pokorno usvojila njegovu poruku: pobednik je onaj koji najviše veruje u Božiju pravdu. Baš to je bio i Bin Ladenov previd, zbog kog je Amerika izašla kao pobednik kulturnog i političkog rata protiv terorizma. To je uspela zahvaljujući patriotskoj vrednosti koju terorista nije mogao da uništi – zahvaljujući svojoj istinskoj veri u Alaha.

TEMA: OKUPACIJA AMERIKE

Crvena zora (Red Dawn), Džon Milijus, 1984

Originalna Crvena zora delo je scenariste Apokalipse danas i reditelja Konana varvarina Džona Milijusa, ostvarenje koji spaja naizgled nespojive kinematografske asocijacije: svetski rat, sovjetsku armiju, američku propagandu i jugoslovensku filmsku estetiku. Reč je o filmu koji ikonografski podseća na Drugi, ali se neformalno bavi temom Trećeg svetskog rata, i to ne kao nuklearnom kataklizmom već kao teritorijalnom okupacijom američke provincije. Sovjetski komunisti se ovde nalaze u ulozi okupatora, dok Amerikanci, suprotno od poznate uloge zapadnih osvajača, prikazani su kao starosedeoci i gerilski borci za oslobođenje svoje teritorije. Stil ovog filma nalazi inspiraciju daleko od američkog kontinenta, ni manje ni više nego u revolucionarnoj tradiciji jugoslovenskog ratnog filma. Uz zaseban slučaj filma Bitka za Alžir Đila Pontekorva iz 1966, naš partizanski film najviše je uticao na Milijusa prilikom rada na Crvenoj zori.

Ono po čemu se ovaj film razlikuje od holivudskih stereotipa je ravnopravni odnos ženskih sa muškim likovima, po uzoru na partizanski koncept jednakosti među polovima. Najkontraverznija je scena likvidacije partizana od strane partizana, asocijativno povezana sa čestim prikazima partizanske discipline na filmu (uključujući Daleko je sunce, slučaj pomenut na početku liste). Milijus ne osuđuje moral grupe u kojoj najbolji prijatelji postaju međusobni dželati, već ovu ekstremnu situaciju tumači kao dokaz odgovornosti i razvoja svesti junaka u toku njihove kulturne transformacije.

Kao prava Edipalna drama o odrastanju, ovaj film izjednačava psihološku promenu junaka, sa arhetipskim promenama u razvoju njihove političke zajednice. Crvena zora priča je o buđenju simboličke svesti, u kojoj su razvoj i sazrevanje ličnosti svedeni na istu ravan kao i manevar tenkova ili napradovanje padobranskih jedinica. Prateći razvoj ove oružane organizacije, film sledi promene njenih tinejdžerskih članova koji izrastaju od dece do odraslih, od nestašnih do opasnih, od anonimnih do slavnih, od huligana do heroja. Kako se neprijatelji politički utvrđuju na novoosvojenom prostoru, tako su naši junaci prisiljeni da reaguju kao plemenska zajednica, potom kao teroristička grupa i na kraju kao prava partizanska vojska. Na kraju, njihova pobeda postaje očigledna kada se od tipičnih Jenkija oni preobraze u netipične Sovjete. Naravno da geopolitičke konotacije filma, ne treba uzimati previše ozbiljno. Ali ovaj film takođe ne treba autorski potcenjivati, jer u njemu sukob dve zaraćene strane simbolizuje logičnu razmenu informacija između tada najvećih političkih supersila. Autori filma prikazuju slavu trijumfa u kojem Amerikanci, pod uticajem rusofobije, postaju veći Rusi od samih Rusa i zato Amerikanci u ratnoj igri pobeđuju Ruse ruskim oružjem. Kako bi to rekao Žan Bodrijar - simbolička razmena ili smrt.

U prenesenom smislu, ovaj film ne govori o komunističkoj okupaciji već o umetničkoj komunikaciji. Zamislite situaciju u kojoj Rusi masovno puštaju svoje filmove svaki dan u američkim bioskopima? Pa lakše je zamisliti vojnu invaziju, a porom publici koja u toj zamisli uživa, predstaviti ovaj civilni oblik kulturno-političke razmene.

Originalna Crvena zora (rimejk je napravljen 2012. ali sa Severnim Korejcima kao okupatorima), snimljena u srcu reganovske ere, sa tada mladim zvezdama: Patrikom Svejzijem, Čarlijem Šinom, Leom Tompson i Dženifer Grej, reflektuje trenutak u kom je naša kulturna politika, mogla biti globalno prepoznata. To su bili poslednji talasi hladnoga rata, za mnoge najteži a za neke Jugoslovene najlepši period prošlog života. Kada se hladni rat okončao, a sovjetska Evropa konačno podigla gvozdenu zavesu, naš ratni film mogao je da opstane na svetskoj političkoj pozornici, samo onda kada se iz crvenog bioskopa, preselio u tamno crvenu stvarnost.

(Nastaviće se)

Bonus video: