DESET NAJBOLJIH BIOGRAFSKIH DRAMA po izboru Marka Kostića - filmovi o životima umetnika i naučnika

Inspirisani stvarnim životom umetnika i naučnika, ovi filmovi ukazuju na važnost pojma biografske fikcije, ne samo kao književne forme nego i kategorije od šireg društvenog značaja.

Za razliku od osetljivijih konzervativnih sredina, u kojima je odlika slavoljubivosti rezervisana samo za ratno ili politički motivisane aktere (slavni sportisti uglavnom napuštaju takvu zemlju), junaci sa ove liste, čak i u periodu anonimnosti i profesionalne nizbrdice, tumače svoj privatni život kao potencijalno javno dobro. U primerima koji slede, težnja za biografskim značajem ne predstavlja samo psihološki motiv, već civilizacijsku vrednost koju su navedene ličnosti svesno integrisale u svoj opus i delo (primere istorijskih, religijskih, sudskih i sportskih drama, kao i biografije političkih lidera i vojskovođa, ostavljamo za drugu priliku).

Van Gog (Van Gogh), Moris Pijala, 1991.

Proveden u siromaštvu i relativnoj anonimnosti, život umetnika nudi zahvalan materijal za filmsku adaptaciju. Blagodareći poznatim biografijama iz devetnaestog i dvadesetog veka, dramski hroničari mogu da preskoče neke činjenice a da prikaz ideoloških normativa u okviru kojih su ovi umetnici stvarali, ne izgubi na kritičkoj oštrini. Tako je i sa interpretacijom žitija holandskog postimpresioniste Vinsenta Van Goga u režiji Morisa Pijale (1925–2003), portretom lišenom stereotipa koji stvaralaštvo Van Goga poistovećuju sa tragičnim okolnostima. Scene psihičkog oboljenja, poročnih iskustava kao i pokušaja odstranjivanja sopstvenog uva, tendeciozno su izostale iz ove ekranizacije.

Autorskim tumačenjem njegovih slika, kao i duha prosvetiteljskog kulturnog nasleđa, krotki slikarev život ovde je ispunjen racionalnom umetničkom verom i plodovima kulture posejane ispod francuskog provansanskog sunca. Odnos našeg junaka sa damom višeg porekla, prepun je zagonetnih emocija i diskretne promisli o slavi koja visi u vazduhu okoline Arla, gradića iz najviđenijih pejsaža moderne umetnosti. Dok gledamo pokretne mistične slike Arla, kao vidovnjaci kad gledaju u magičnu kuglu, pratimo tipičnu svakodnevicu simpatičnih meštana, koji ne sanjaju da će njihovo drvo života uskoro rasti u aukcijskom katalogu njihovog komšije Vinsenta.

Čarobni plamen (Magic Fire), Vilijam Diterle, 1955

Holivudski film nemačkog emigranta Vilijama Diterlea o Rihardu Vagneru, iako tada nezapažen, ostao je najbolji filmski prikaz života ovog nemačkog kompozitora. Kao klasični portret evropskog genija, ali i njegovog pokrovitelja Ludviga Drugog Bavarskog, film iznosi reformatorsku teološku tezu po kojoj samo pojedine i retke ličnosti mogu biti amadeusi, odnosno božiji miljenici. Uzvišenim posredstvom njegovog muzičkog dela, gresi Vagnerove bezobzirne narcisoidnosti, patološke sebičnosti, nevernog zavodništva i slepe opsesivnosti, praštaju mu se, kako od strane prijatelja i ljubavnica, tako i od autora ovog filma. Sugerišući publici identifikaciju, ne toliko sa Vagnerom već sa njegovom okolinom, film nas suočava sa neverovatnom ali realnom ulogom potčinjenih epizoda iz njegovog života. Da smo na mestu ovih likova, niko od nas odraslih gledalaca, ni u ludilu ne bi mogao da prihvati, niti da se pomiri sa emocionalnom tiranijom ovog besmrtnog skladatelja.

Lola Montez (Lola Montes), Maks Ofils, 1955

Poslednji film slavnog nemačko-francuskog reditelja Maksa Ofilsa, jedna je u nizu ekranizacija životopisa romantičarske muze i kurtizane Marije Dolores Elize Rozane Žilber, grofice od Landsfelda, poznate po pseudonimu Lola Montez (ljubavnice Franca Lista i Ludviga Prvog Bavarskog, između ostalih), koja je svoj javni vek okončala dobrovoljno zatočena unutar scenskog kaveza, kao cirkuska atrakcija u predstavi posvećenoj njenom životu. Po romanu Sesila Sen Lorana, ovaj ekstravagantni film o umetničkoj eksploataciji, predmet je mnogih feminističkih tumačenja. Prateći logiku radnje, uviđamo kako društveno merilo sramote ne važi podjednako za muškarce i za žene, iz čega proizlazi da žene mogu biti istorijski priznate samo kao javno ponižene pred auditorijumom muškaraca. Završni čin njene životne predstave, uobličava se u svesni biografski egzibicionizam, sa porukom da život bez slave nije vredan pomena, dok dama na erotskom stubu srama, izložena opscenom žrtvenom ritualu, bez ovakvog skandala ne bi ni mogla da učestvuje u istoriji evropske kulture, niti da parira muškim biografijama onako kako im je u stvarnom životu parirala.

Čajkovski (Чайковский), Igor Talankin, 1970

Iako se u većini istorijskih drama kinematografije Sovjetskog Saveza, oseća pristrasna linija političke podobnosti i propagandnog interesa, ova biografija Petra Iljiča Čajkovskog daleko prevazilazi Ljubitelje muzike, razbarušeni britanski film Kena Rasela rađen po istoj biografskoj temi. U ovom ruskom filmu, razapet između intimnih i javnih osećanja, Čajkovski koristi alkohol kao spiritualno pribežište, kao alhemijski mehanizam protiv profanosti koja ga okružuje i sredstvo za selekciju trivijalnosti koja ga inspiriše. Njegov boemski humor i poročna destruktivnost utiču na inteligentni šarm velikog kompozitora, čineći njegovu karakternu nesavršenost, podjednako harizmatičnom kao i efekat njegove muzike.

Hronika Ane Magdalane Bah (Chronik der Anne Magdalene Bach), Žan Mari Strob, 1968

Ovo nije film o romantičarskom kompozitoru, stoga mu je narativni stil i dramska poenta različita od ostalih sa ove liste. Od angažovanih eksperimentalnih sineasta Žan Mari Stroba (Štrauba) i Danijele Ile, sa renomiranim klasičnim instrumentalistom Gustavom Leonardom u glavnoj ulozi, citirajući zapise supruge Johana Sebastijana Baha (majke dvadesetoro dece koja su docnije uticala na rast Bahove reputacije), film ilustruje poslove njenog muža i razvija studiju o metodski isplaniranom životu ovog pobožnog nemačkog para, koji će uprkos smernosti i skromnosti obogatiti zvuk cele planete, a zahvaljući Vojadžeru 1, i međuzvezdanog prostora.

Muzičke sekvence snimljene su matematičkom preciznošću, čime dobijamo verno reprodukovanu interpretaciju Bahovih kompozicija na autentičnim mestima izvođenja. Zvučni dokument ovde je u službi nepristrasne dramske retrospekcije, postupka koji su mnoge evropske televizije potom koristile za potrebe muzičkih reportaža i ceremonija. Pošto je reč o tekstualnoj i notnoj a ne sinematičnoj verodostojnosti, strogim poštovanjem zapisanih činjenica, ovaj film bliži je kategoriji apsolutne fikcije, i više proto-dokumentarnom, nego klasičnom igranom filmu. Ovu vrstu filmske realizacije, po rečima samih autora, ne treba tumačiti kao narativnu već kao naučno-materijalnu kategoriju. Da li se to tumačenje odnosi samo na film ili možda i na celokupnu estetiku barokne (kamerne) muzike, za koju je Gete rekao da ga podseća na intimnu konverzaciju racionalnih ljudi, ostaje na publici da proceni.

Tajna Nikole Tesle, Krsto Papić, 1980

Broj filmova snimljenih o Nikoli Tesli prerastao je u svojevrsni žanr i to prilično pismenih i od kritike hvaljenih filmova. Ako tokom karijere Tesla nije imao previše sreće sa finansijama, njegova filmovana biografija predstavlja produkcioni kvantitet kojem bi mnogi naučnici pozavideli (IMDB nudi nepotpunu listu od dvadeset pet naslova, gde ovog naslova ni nema).

Ovaj jugoslovenski film, smešten u S.A.D, sa Petrom Božovićem u ulozi Tesle i Orsonom Velsom u ulozi Dž. P. Morgana, prati karijeru velikog pronalazača koji je držeći se uverenja odbio da bude strukovno zloupotrebljen (čak je u ime principa, za Edisona radio kao fizički radnik na polaganju Njujorških energetskih kablova). Poput čestih holivudskih priča o individualnoj etici i beskompromisnom karakteru (filmovi po romanima Ajn Rand prvi mi padaju na pamet), portret Tesle govori o jedinstvenoj naučnoj migraciji, toliko progresivnoj da ni oportunistička kultura kakva je američka nije na vreme prepoznala njegovu pionirsku veličinu. Iako kritički nastrojen prema licemernosti kapitalističkog sistema, ovo je film o liberalnoj samosvojnosti zvezde prve veličine, one koja čeka da planeta obrne krug, da bi primetila njen naučni a u ovom slučaju i kinematografski sjaj.

Grejs od Monaka (Grace of Monaco), Oliver Dahan, 2014

Ova biografija, dočekana na nož od strane kritike kao i od plemićke familije, nije na ovoj listi samo zbog holivudske glumice a potom evropske knjeginje Grejs Keli, već zato što se u njemu kao efektna epizoda pojavljuje njen reditelj Alfred Hičkok. Tokom decenije, o Hičkokovoj personi snimljena su dva slaba biografska pokušaja, stoga Grejs predstavlja skriveni treći biopik, najčuvenijeg sineaste svih vremena pa se zbog tog detalja i nalazi na ovoj listi.

Odlaskom u Monako, Grejs Keli nenamerno je zamrsila račune ovom reditelju koji je nameravao da joj ponudi glavne uloge u filmovima Ptice i Marni (koje je potom ponudio Tipi Hidren, što je i za njega i za Hedren doprinelo nesrećnom spletu okolnosti, kako na emocionalnom tako i na profesionalnom planu). U filmu, ovaj rođeni Britanac posetiće Monako, pun cinizma i osećanja distance prema evropskoj aristokratiji čiju je prevlast reklo bi se, i sam svojevremeno izbegao. On će svoju omiljenu glumicu (po spekulacijama i nesuđenu ljubavnicu) tada upitati: „Znam da je biti princeza san svih devojaka, ali ti nisi bilo koja devojka, zar biti najveća holivudska zvezda nije bolje od toga“?

Tokom njenog nesebičnog humanitarnog rada i političkih prepreka koje su je na tom putu presretale, Hičkokove reči pokazaće se logičnim, pa će sudeći po tragičnoj završnici film implicirati da je ovo plemstvo, nalik onom transilvanijskom, više plemenite krvi od Grejs Keli iscedilo nego što je romantike, luksuza i čarolije, njoj zauzvrat pružilo.

Bufalo Bil (Buffalo Bill), Vilijam Velman, 1944

Umesto filma Entonija Mana Priča o Glenu Mileru, koji sam u poslednjem trenutku izostavio sa liste, podsećam na jedan od klasičnih a iz današnje perspektive gledano i postmodernih vesterna. Život Vilijama Fridrika Kodija alijas Bufala Bila; tragača, lovca, borca, plaćenika, toliko je uzbudljiv da nagoveštava da je ovaj osvajač američkog zapada, unapred isplanirao život po kome će se snimati filmovi. U poznom delu karijere i poslednjem činu ovog filma, on će zajedno sa bivšim političkim neprijateljem Bikom koji Sedi (da, dobro ste čuli), glumiti sam sebe u okviru cirkuske turneje Revija divljeg zapada, pa će kao svojevrsni estradni artista, osvojiti mesto i na ovoj listi. Iako neke istorijske činjenice danas čine ovaj film politički nekorektnim (suprotan ugao posmatranja vidimo u Altmanovom Bufalo Bil i Indijanci), ovaj neodoljivi vestern, kao nama koristan primer pozitivne samo-eksploatacije, predstavlja prvorazredno biografsko svedočanstvo. U scenama koje prikazuju reviju, autobiografski akt nije samo prateća hronika, već anticipirani vrhunac karijere, mimetski neodvojiv od scenskog sadržaja koji opisuje.

Bufalo Bil jeftino je prodavao lične i nacionalne uspomene, ali za takav performans potrebno je da pripadate sredini u kojoj individualna dostignuća nisu vlasništvo društvenog konzenzusa, i ne odnose se samo na pokojna već i na aktivna lica, spremna da bez straha od poniženja žive od sopstvene slave. Mogućnost da ratni pobednik bude predmet svakodnevne zabave, fenomen je koji zahteva veću liberalnost ne samo među vojskom i političarima, već i među umetnicima. Podatak van radnje filma: kao konačni dokaz njegovog liberalnog trijumfa, stoji istorijska činjenica da je Bufalo Bil sa svojom revijom jahao u gostima pred kraljicom Viktorijom, a 1906. pred publikom u Beogradu, Pančevu, Zrenjaninu i Smederevu.

Veliki trenutak (The Great Moment), Preston Stardžes, 1944

Ovo je primer biografije ličnosti čiji značaj prevazilazi njegovo čuvenje. Ko je još čuo za Vilijama Tomasa Mortona pitanje je koje postavlja i ovaj film. Pomenuti Doktor Morton, zubar i neshvaćeni pronalazač, došao je do otkrića koje će koristiti celom ljudskom društvu. Zaslužan je za jedno od najvećih hemijskih otkrića devetnaestog veka – način na koji se etar koristi u svrhu anastezije. Činjenica da je bio zubar niske reputacije samo osnažuje ovu dramu po knjizi Renea Filipa Milera i u režiji komediografa Prestona Stardžesa.

Kada pratimo tobož ugledne akademske epizode dok ismevaju ovog usamljenog vizionara, naše navijanje za Mortona postaje nešto više od saosećanja. Njegovo otkriće povezano je sa elementarnim odlikama moderne egzistencije, pa mrzeti njegove neprijatelje i nije etički izbor, već kategorički imperativ svakoga ko je ikada bio podvrgnut hirurškoj intervenciji.

Pomislimo na pacijente koji anasteziju ne mogu primiti zato što nije legalizovana, i zamislimo njihovu reakciju na odluku kolegijuma koji anasteziju ne odobrava ali će mišljenje promeniti sledeće godine, kada će za mnoge pacijente biti kasno. Vrhunskom dramatizacijom života ove potcenjene istorijske ličnosti, biografijom koja nudi mnogo više od ilustracije, informacije, propagande ili političkog spomenika, ovaj film utvrđuje znanje svoje publike, da bi nam objasnio poentu kritike svih nametljivih autoriteta čiji je društveni utisak, u raskoraku sa značajem njihovih biografija.

Bonus video: