Neke od njih zaobišla je publika, neke je ismejala kritika, a neki i pored relativnog uspeha, nisu adekvatno ispraćeni u medijima. Ova lista uključuje sedam adaptacija savremenih književnih dela, jednu adaptaciju klasičnog romana i dva filma rađena po originalnom scenariju. Namera je da putem liste ukažemo na vrednost književnog realizma kao filmskog stila u svojstvu prikazivanja klasnih odnosa i posledica socijalnih reformacija.

MARKO KOSTIĆ: Sezone društvenih transformacija (1. deo): DESET NAJBOLJIH SERIJA koje možda niste gledali

1. Jedan dan (One Day), Lone Šerfig (2011)

Danska rediteljka Lone Šerfig jedna je od vodećih predstavnika savremene evropske kinematografije (Sve o jednoj devojci, Klub nereda, Najbolje od njih, Ljubaznost stranaca). Iako se više od jednog dana davao u srpskim bioskopima i predstavlja engleski realizam u svom najboljem izdanju, film Jedan dan kod nas je prošao relativno nezapaženo. Po romanu i scenariju Dajvida Nikolsa, prati sazrevanje dvoje prijatelja i povremenih ljubavnika (Eme i Dekstera) počev od mladalačkog upoznavanja do narednih dvadeset godina njihovog emocionalnog približavanja i razdvajanja. Iako u početku društveno popularniji od nje, Dekster će se prekasno suočiti sa padom svoje generacijske reputacije. Zbog toga, njihovi statusi će se tokom vremena preokrenuti i uprkos iskrenim emocijama, oboje ih zateći u stanju nepremostive društvene nelagodnosti. Pošto me po razradi najuzvišenijeg pojma iz Aristotelove Poetike, dramskog peripatosa (koji u prevodu Miloša Đurića označava preokret dramske radnje, bez promene dramskog mesta), podseća na legendarni film Funny Girl Vilijema Vajlera, One Day zaslužio je prvo mesto na ovoj listi.

2. Srećni brojevi (Lucky Numbers), Nora Efron (2000)

Crna komedija inspirisana pensilvanijskim lutrijskim skandalom iz 1980. Kada voditelji sa američke provincijalne televizije, sami sebi nameste dobitnu loto kombinaciju, trapavost njihove prevare dosegne takve razmere da preraste u jedinstvenu lokalnu korupciju. Umesto da neko ove prevarante prijavi policiji, svako ko sazna za ovaj slučaj postaje ucenjivač ostalih saučesnika u kriminalnom lancu. Raspodela pokradenog novca uključiće toliko svedoka i nadležnih lica, da se zločin se ovim junacima na kraju neće isplatiti. To ipak ne znači da će pravno odgovarati, već da će zbog posledica crne ekonomije koju su sami pokrenuli, oni ostati na finansijskom gubitku. Ovo je pretposlednji i nešto manje zapaženi film velike dramske spisateljice i rediteljke Nore Efron (1941-2012), ujedno njeno najprovakativnije delo o kome će se, verujem tek govoriti.

3. Vožnja mog života (Riding in Cars with Boys), Peni Maršal (2001)

Po biografskom romanu Beverli Dinofrio, poslednji igrani film glumice i rediteljke Peni Maršal (1943-2018) porodična je komedija smeštena šezdesetih godina, o mladim pripadnicima američke niže klase na putu emancipacije na kom se svaka mladalačka greška ispostavlja kao budući društveni dobitak. Mlada mama prolazi kroz samohrana iskušenja rušeći sve stereotipe, ali ne i emocije niti svoj nesvakidašnji roditeljski autoritet. Bez straha od javnog osramoćenja, već sa emocionalnim rizikom kao vrstom socijalne investicije, ova junakinja će ostvariti samostalni biografski kapital, pa će dramu svog života pretvoriti u bestseler toliko isplativ, da će se dramski povezati sa interesima svih likova u filmu. Poput nekog rijalitija, način na koji blamovi ovih likova ishode u njihove javne poene, predstavlja više od obične emocionalne utehe i podseća na tezu Valtera Benjamina da budućnost pravi uspešne korekcije naših rezultata iz prošlosti. Naslov ovog filma nije baš idealan, možda bolje nazvati ga po imenu države u kojoj se ova visoko socijalizovana drama odigrava - Konektikat.

4. Detektivke (Mataharis), Isijar Boljain (2007)

Ako volite filmove Kena Louča, pogledajte neke od filmova španske rediteljke Isijar Boljain (Dajem ti svoje oči, Prodaće i kišu), čije novije scenarije potpisuje njen suprug Pol Laverti, ujedno i scenarista svih Loučovih filmova snimljenih u poslednjih dvadeset pet godina. Ovaj film o ženskim privatnim detektivima, prepliće javno osećanje ugroženosti sa intimnim strahovima glavnih junakinja, unutar navodne sigurnosti njihovih domova. Sudeći po ovom filmu, postati profesionalno njuškalo, korak je kome prethodi opravdana detektivska sumnja u dobronamernost članova sopstvene porodice.

5. Strah i drhtaji (Stupeur et tremblements), Alen Korno (2003)

Pravi prevod ovog filma zapravo bi trebalo da bude Strah i trepet. Možda najbolji film slavnog Alena Kornoa (1943-2010) rađen po romanu Ameli Notomb, opisuje autorkino iskustvo života u Japanu, kada se kao belgijski prevodilac u tokijskoj kompaniji zatekla na dnu tamošnje surove poslovne hijerarhije. Između nje i zgodne birokratske šefice razvija se perverzna relacija u kojoj će se ova japanska službenica sadistički iživljavati nad našim evropskim ružnim pačetom. Pokorna Belgijanka će u finišu filma, svojim književnim uspehom preokrenuti ovu nastranu hijerarhiju, pa ćemo njen orijentalni mazohizam na duhovit način sagledati kao zapadnjački književni revanšizam.

6. Idiot (Idioot), Rajner Sarnet (2011)

Svojevremeno prikazan na Paliću, ovaj estonski film predstavlja najbolju ekranizaciju istoimenog romana Dostojevskog do sad (spomenimo verzije Žulavskog, Kurosave, Bresona i Vajde). Iako postmoderno stilizovana, u pitanju je verodostojna dramska struktura u kojoj naizgled nejaki i otuđeni lik Kneza Miškina, za svoju elitističku i snobovsku okolinu, postaje oličenje duhovne snage i razboritosti. Sporedni likovi se psihološki transformišu i socijalno prilagođavaju, sve u kompleksnom pokušaju da prihvate ovog harizmatičnog junaka spornih društvenih veština i nespornog hrišćanskog identiteta.

7. Cezar Čavez (Cesar Chavez), Dijego Luna (2014)

Brojni filmovi o hispanoameričkim revolucionarima predstavljaju izvor filmske dosade i ikonografskih stereotipa. Sudeći po kvalitetu Cezara Čaveza, problem tih filmova očigledno nije u temi već u realizaciji. U režiji poznatog glumca Dijega Lune, ovaj film o sindikalnom vođi poljuprivrednih radnika u borbi protiv korporativne eksploatacije na američkim plantažama, razbija predrasude kako o angažovanim latino filmovima tako i o mnogim latinoameričkim protestnim pobunama. Vrhunac zapleta je trenutak kada industrijski vlasnici javno etiketiraju Čaveza, nazivajući ga ateistom i komunistom, čime prave istorijsku grešku u proceni osobe koja je bio i ostao - ortodoksni katolik. U završnici filma, nalik Gandiju, on će štrajkom glađu krunisati svoju pobedu, scenom koja će asocirati na čin religijskog posta, a po stilu režije na transcendetalni rukopis čuvenog reditelja Robera Bresona. Latinski medijski stereotipi, ne samo da su ovde nadmašeni, već sam način na koji je naš junak pobedio eksploataciju upravo predstavlja medijsku borbu protiv stereotipa. Kada sledeći put budemo gledali neki od šablonski površnih filmova na temu radničkih protesta, nije neumesno zapitati se: da li su ovaj film finansirali siromašni pobunjenici ili možda pre njihovi korporativni upravnici?

8. I to se zove ljubav (Management), Stiven Belber (2008)

Od milion romantičnih komedija sa Dženifer Aniston, teško je upamtiti i najpoznatiju, a kamoli ovu srednje poznatu komediju. Ali ova verzija Grimove priče Princeza i žabac, zaslužuje premotavanje i vraćanje filma unazad. Glavna junakinja, uspešna mlada žena, u toku poslovnog puta, ne znajući da je on sin vlasnika, neobavezno će poljubiti zbunjenog portira u motelu u kome je prenoćila. Ova slamka čulnog milosrđa, duboko će uticati na njega, budućeg gazdu celog lanca ugostiteljskih objekata, pa će nalik Žanu Valžanu iz Jadnika na njen velikodušni čin, on reagovati dugoročnim povratnim efektom velikodušnosti. U isto vreme, finansijska kriza njenu će karijeru odvesti nizbrdo, pa će se njegova pomoć ispostaviti kao mnogo više od simboličkog poljupca. Reditelj Stiven Belber, ujedno je i dramski pisac mlađe generacije, čija se drama DNK (Match) izvodila u Ateljeu 212.

9. Šešir profesora Koste Vujića, Zdravko Šotra (2012)

Film na temu prosvetnih odnosa u Srbiji na kraju devetnaestog veka. Iako bioskopski hit, malo ko je od kritičara zapazio provokativnu strukturu priče sakrivenu u romansiranoj atmosferi filma. Začudo, ni luckasto pomereni lik Mokranjca, u jednoj akademski osetljivoj atmosferi kakva je srpska, nikoga u javnosti nije uvredio. Ko je profesor, a ko učenik, pitanje je ove komedije, a odgovor je na strani naprednih učenika, dramskom igrom postavljenih u iste učionice sa profesorima. Različit od TV originala iz 1972, ovaj film predstavlja popravljeno čitanje teksta Milovana Vitezovića o problemima autoriteta u Srbiji na granici vekova, deceniju pre Balkanskih ratova. Sam lik Koste Vujića, nije prikazan baš kao veliki profesor već pre kao gurmanska prosvetna maskota koju učenici, zarad šaljivog društvenog eksperimenta, ritualno prinose prosvetnoj nauci. A Kosta, za razliku od svojih kolega, dovoljno je mudar da proceni da mu je sad najbolje vreme za penziju, jer generacija koja dolazi može samo da ponizi svaki prosvetni autoritet tadašnje Srbije (generacija Jaše Prodanovića, Jovana Cvijića, Pavla Popovića, Mihajla Petrovića Alasa i drugih).

Iza naivne i svedene forme, ovi makijaveljanski motivisani junaci, predstavljaju šarm buržuaskog realizma, inteligentnog stila koji je u domaćem filmu a možda i u književnosti, oduvek bio slabo razvijen (podsetimo na tezu Petra Džadžića opisanu u knjizi Homo Heroikus Homo Balkanikus, po kojoj balkanska književnost nikada nije bila refleksija realizma već su naši realisti zapravo predstavljali nostalgičnu reakciju na uticaj romantizma, okrenutog ka evropskoj aristokratskoj prošlosti). Pošto i naša filmska kritika već pedeset godina isključivo prati trendove vizuelnog eksprezionizma, filmovi sa klasičnom literarnom odrednicom nemaju teorijsko uporište u domaćoj filmskoj kritici. A po tezi ekonomiste Toma Piketija, bez tumačenja književnog realizma, ne može se tumačiti ni moderna država.

10. Strašni vrtovi (Effroyables Jardins), Žan Beker (2003)

Ako tražimo predstavnike realizma u savremenoj evropskoj kinematografiji, najveći od njih svakako je Žan Beker (sin još čuvenijeg reditelja francuskog poetskog realizma, Žaka Bekera). Iako nezaobilazan deo nacionalnog establišmenta, to je reditelj o kome se van francuske ne piše puno. On je na prelazu između dva veka, napravio seriju pastoralnih remek dela smeštenih u francuskoj unutrašnjosti gde jednoličnu tenziju provincijskih odnosa, zamenjuje strah od smrti u vrtlogu prvog i drugog svetskog rata. Uzbudljive klasne pometnje opisane su sofisticiranim stilskim notama i prefinjenim estetskim nijansama, dok posmatramo lirsku utehu u napetim i moralna upozorenja u opuštenijim situacijama. Društvene pozicije ovde se komično menjaju, a familijarni odnosi ispostavljaju kao veze tragično lišene identiteta i slobode izbora. Film Strašni vrtovi, po romanu Mišela Kvinta, snimljen je u ovom veku, ali se na ovoj listi nalazi kao povod za preporuku svih ostvarenja Žana Bekera snimljenih na stoletnoj prekretnici: Zločin u raju, Razgovori sa mojim vrtlarom i Deca iz močvare.

Vredni spomena:

Tale of Tales (Mateo Garone, 2015), Lion’s Den (Pablo Trapero, 2008), Cloud Atlas (Tom Tykwer, Lana Wachowsky, Andy Washowsky, 2012), No Place to Go (Oskar Roehler, 2000), Barbara, (Christian Petzold, 2012), Taking Sides (Istvan Sabo, 2001), Wild Grass (Allain Resnais, 2009), The Face of Love (Ari Posin, 2013), Shallow Hall (Bobby Farelli, Peter Farelly, 2001), The Other Man (Richard Eyre, 2008), Indignition (James Schamus, 2016), The House of Mirth (Terence Davies, 2000), Child’s Pose (Calin Peter Netzer, 2013), Dark Blue World (Jan Sverak, 2001), Little Lilly (Claude Miller, 2003), The Hours of the Day (Jaime Rosales, 2003), How Much Do You Love Me (Bertran Blier, 2005), Happy Times (Zhang Yimou, 2000), Gradiva (Allain Robbe Grillet, 2006), Viy (Oleg Stepchenko, 2014), Inspector Bellamy (Claude Chabrol, 2009), Divaded We Fall (Jan Hrebejk, 2000), Julieta (Pedro Almodovar, 2016), Restless (Gus Van Sant, 2011), Trouble with the Curve (Robert Lorenz, 2012), Anylize That (Harold Ramis, 2002), Do Not Disturb (Patris Leconte, 2014), Up at the Villa (Philip Haas, 2000), Painted Veil (John Curran, 2006), I, Don Giovanni (Carlos Saura, 2009).

Zaključak:

Grčevi režiserski tresu nam glumce, od mehaničkih i radničkih mirisa miriše nam scena, a smetamo filmu. Kakva glupost misliti da je pozornica tu zbog istine - Miloš Crnjanski, Bivše kulise, 1924.

Posle svetskih ratova, iz straha od političke nestabilnosti, osnovnu lektiru svakog građanskog društva, nasleđe klasičnog realizma (u delima Tolstoja, Dikensa, Balzaka, Stendala, Flobera, Mopasana, Igoa, Dime sina, Ostin, Eliot, Džejmsa, Takerija, Hardija, Stendala, Čehova, Gogolja, Ibzena, ali i Molijera i Šekspira), evropske države sve manje su tumačile kao kritiku društvene egzistencije, već usvajale kao društveno suočavanje kritičara sa egzistencijom (trendovski poznato kao egzistencijalizam). Stoga su, poput socijalističke Jugoslavije, različitim zamenama za pomanjkanje roda književnog realizma (estetikom ratnog verizma, rekonstukcijom predratnog aktivizma, ideologijom poratnog socijalnog naturalizma i programom savremenog neorealističnog dokumentarizma), javnosti ponudile autentičnu harizmu umetničkog iskustva, odnosno istinski zrelu refleksiju društvene stvarnosti.

Tako je famozni ključ buržuaskog književnog realizma, kako za protestnu levicu tako i za radikalnu desnicu, tokom dvadesetog veka zapravo nestao iz kulturne svesti bivše Jugoslavije. A njegov smisao ne nalazi se u opisivanju zrelih društvenih stanja, već u usmerevanju procesa kulturnog razvoja, putem dramaturgije statusnih odnosa i inscenacije propadanja zrelih društvenih autoriteta.

Ovaj liberalni umetnički pravac (ako je verovati nemačkim filozofima Helmutu Plezneru i Jurgenu Habermasu), zasnovan je u toku barokne evropske reformacije, kada su mnogi bivši podanici i kmetovi, budući slobodni preduzimači i puritanski industrijalci, naselili prostore jučerašnjih gospodara i bili zaplašeni slikom Evrope u njenoj dekadenciji, poročnosti, orgijastičnosti, opijenosti, čeličnosti i ratobornosti. Pomenuti klasični realistični tekst bavi se kompleksom civilnih društvenih klasa na starim ratničkim teritorijama. I kao što je sistem prethodnih vlasnika bio uslovljen feudalnim prostorom, tako je sistem nove buržuaske klase određen ekonomskim vremenom. Po rečima mediologa Režisa Debrea, pošto se simboli aristokratije uspostavljaju preko ornamentike i ikonografije, građanski status se štamparskom reprodukcijom utvrdio preko pisane administracije i pisane umetnosti.

Poput sabiranja finansijskih kredita, procenama investicija i obračunavanju kamata, realistična prozna i dramska književnost tehnike su koje traže da ih pratimo (u vremenu) više nego gledamo (u prostoru), da bi putem narativne memorije i odnosa uzroka i posledice, svedočili o ekonomskoj, političkoj i društvenoj promeni glavnih junaka. I baš ova, naizgled usko stručna tema reformacije, pripada domenu koji u savremenoj kulturi zovemo popularnim umetničkim tržištem, od estradnosti vodvilja, preko trivijalnosti Brodveja, do industrije Holivuda.

I neshvaćeni identitet realizma u domaćoj kinematografiji, suprotan od neoprimitivnih kinestetičkih trendova praške škole i crnog talasa, mnoge generacije danas prepoznaju samo zahvaljujući razvoju lakih holivudskih filmskih žanrova, koji počev od mjuzikla, preko melodrame do romantične komedije, uporno govori o materijalnim sukobima, klasnim odnosima, statusnim inverzijama i iznenadnim nasledstvima.

Danas, status dramskih umetnosti nalazi se sve manje na filmu, a više u ekspanziji kablovskih serija i progresivnom delovanju scenarističkih timova, dokazujući da su pokretne slike promenljive kategorije i da nijedan socijalni prizor nije prirodno stanje, već serijska epizoda promene stanja u društvenim odnosima. Dok pratimo ove realistične metamorfoze, uviđamo da je filmska istina statička, a dramska peripetija dinamička pojava u svom istorijskom statusu i dalekosežnoj narativnoj računici. Конец филъма.

Bonus video: