OVO JE PRIČA O BRAĆI MANOJLOVIĆ IZ SUBOTICE! Živeli su u palati i mnogo učinili za narod, OVO IH ČUVA OD ZABORAVA

Ono što izdvaja istinski velike gradove i prosvećene sredine su ljudi koji u njima žive. Tako su, pre stotinu godina, Subotici pečat veličine i dinamičnosti davali, sa jedne strane slobodni, ponosni i vredni zemljoradnici, žitelji salaša, a sa druge obrazovani, plemeniti i preduzimljivi stanovnici grada. Rodoljubivi i slobodoljubivi srpski i bunjevački narod imao je svoje dostojne prvake i zastupnike pred silama onog vremena. Zajedničkim trudom ratara i gradske elite, srpski i bunjevački narod opstao je kroz duge vekove sistemskog truda tuđinske države da im izbriše slovenski duh i maternje jezike.

Tokom novembarskih dana su, pre jednog veka narodni tribuni Srba i Bunjevaca, kroz međusobnu slogu i veliku mudrost, konačno ostvarili vekovni san o slobodnom životu u slovenskoj državi. Među srpskom elitom toga vremena u Subotici naročito se, u ovom istorijskom podvigu, istakla porodica Manojlović, a u okviru nje braća Vladislav (1869 - 1938) i Jovan (1872 - 1956). Ova dva velika čoveka rođeni su u Subotici, od oca Samuela Samka Manojlovića i majke Mileve (rođene Milosavljević).

Od 1881. godine dečaci su odrastali u velelepnoj kući, koju je za njihovog oca projektovao čuveni arhitekta Titus Mačković. Među prostranim sobama, istaknuto mesto zauzimala je velika i veoma sadržajna biblioteka, u kojoj su mogli videti svog plemenitog oca kako, kada se nije bavio trgovinom, neumorno i sa ljubavlju čita srpske pisce. Ljubav prema pisanoj reči izrodila je i časopis "Ljubav", koji je njihov otac pokrenuo 1864. godine i svojom rukom ga ispisivao ćirilicom, do 1868. godine. Nije stoga veliko čudo da je mlađi od braće, Jovan, već sa petnaest godina objavljivao pesme i književne tekstove u "Golubu", "Starmalom" i "Javoru". Mladi Jovan bio je i saradnik "Subotičkih novina", u vreme kada su se, pod uredništvom Mladena Karanovića isticale u borbi za "Veliko kolo" i nastavu na bunjevačkom u osnovnim školama. Sa Bunjevcima je sarađivao i u misečniku "Neven".

Jovan i Vladislav su oboje završili Srpsku narodnu veroispovednu školu, a zatim i punu gimnaziju, na mađarskom jeziku. Dalji životni put im je takođe bio sličan, ali po prirodi razlike u godinama i afinitetima, dovoljno različit da svaki pruži svoj autentičan doprinos istoriji Subotice. Obojica su studirali prava, Vladislav u Budmipešti, a Jovan je pored Budimpešte, studije provodio i u Gracu, Bratislavi i Klužu. Vladislav je doktorirao prava i političke nauke, a Jovan se zadovoljio "samo" doktoratom iz pravnih nauka.

Okićeni doktoratima, suvereni u svom znanju, vratila su se braća u svoj rodni grad, gde su otvorili advokatske kancelarije, nakon položenih pravosudnih ispita, Vladislav 1900. godine, a Jovan 1901. godine. U teškim godinama koje su usledile svaki je delovao na svoj način za srpski narod. Vladislav je postao 1901. godine predsednik Srpske pravoslavne crkvene opštine, što će i ostati do svoje smrti 1938. godine. Njegov dalji život bio je sav u znaku te dužnosti. Sredio je finansijsko stanje crkve i bio ključni pokretač, organizator i realizator sveobuhvatne obnove i dogradnje hrama Svetog Vaznesenja Gospodnjeg 1909/1910. godine.

Dok se Vladislav bavio unapređenjem najvažnije srpske institucije u gradu, dr Jovan Manojlović je bio vrlo angažovan politički pa je, u periodu od 1906. do 1910. godine, bio poslanik u Ugarskom saboru, ispred Srpske narodne radikalne stranke. Njegov rad u Saboru dostigao je vrhunac kada je 1907. godine odneo 30.000 potpisa majki iz Banata i Bačke, koje su se protivile ideološkoj i jezičkoj mađarizaciji. U zapaženim besedama, on je snažno napadao zakonska rešenja ministra prosvete Alberta Aponjija, koja su predviđala isključivo mađarski nastavni jezik u osnovnim školama. Ova njegova časna borba vođena je i za Bunjevce, čiji jezik je takođe bio u opasnosti od izumiranja, što je i bio cilj mera od kojih mađarske vlasti nisu odustale.

Braća su, uz svoj individualan rad, nastavila da deluju i zajedno. Tako su osnovali, zajedno sa drugim imućnim privrednicima "Srpsku štedionicu d.d." 1906. godine. Učinili su to jer su u poslovanju uočili da mađarske i nemačke banke i finansijske institucije ne daju jednake uslove Srbima i Bunjevcima. Odlučili su da subotički Sloveni zaslužuju svoju autohtonu banku. Štedionica je odmah stekla veliko poverenje u svojoj ciljnoj grupi ali je zbog poštenog i kvalitetnog poslovanja, kao i svoje otvorenosti, bila vrlo brzo popularna i među ostalim Subotičanima. Nastavila je svoj rad sledećih četrdeset godina, pod različitim imenima. Prvi upravnik štedionice bio je dr Jovan Manojlović, a sedište je bilo u Rajhlovoj palati.

Aktivni i preduzetni Manojlovići u borbi za prava svog naroda, koja su svakom godinom postajala sve manja, dočekali su izbijanje Prvog svetskog rata. Nije trajao ni mesec dana kada su Vladislav, Jovan i Cvetko Manojlović uhapšeni i zajedno sa Jovanom Radićem odvedeni kao taoci u nepoznatom pravcu. Vojska, koja je marširala kroz grad, objavljivala je u srpskom šoru da će ovi viđeni Srbi platiti glavom ako se šta desi protiv države u Subotici. Oficiri koji su taoce otpremali vozom iz Subotice nisu znali da li ih vode u zatvor ili na pogubljenje. Zapečaćena koverta, otvorena u putu, srećom ih je uputila na tamnovanje u Kečkemet. Nepravedno robijanje nije bilo nimalo lako, o čemu svedoči i činjenica da je plemeniti rodoljub i dobrotvor Jovan Radić preminuo u tom zatvoru. Manojlovići su imali više sreće i na intervenciju grofa Tise, koji je delovao na podstrek uglednog subotičkog političara Ištvana Vojnića, oni su pušteni na slobodu 20. septembra 1914. godine.

Vladislav je morao na front, kao oficir austro-ugarske vojske, dok se Jovan u Subotici vratio uobičajenom radu, ali uz stalne napore da olakša tešku poziciju Srba i Bunjevaca u ratnim uslovima. Bile su to teške, neizvesne četiri godine, u kojima je subotičke Srbe naročito mučilo kada je Srbija stradala i bila konačno okupirana 1915. godine. U teškim trenucima našao se velečasni Blaško Rajić da obodri svoju braću karakterističnim optimizmom i verom. Poznata je bila anegdota kako je Rajić posetio Jovana Manojlovića u „Srpskoj štedionici“ kada je čuo da ga muče crne misli povodom loših vesti. Dosetljivi rodoljub je na šalteru tražio upravnika, koga do tada nije lično poznavao, tobože radi zajma. Jovan Manojlović ga je u čudu primio, a Rajić mu je rekao slično kao i srpskom učitelju Svirčeviću tokom slučajnog susreta u tramvaju: „Nemojte virovati gospodine! Biće to onako kako mi želimo!“

Bio je u pravu optimistični Rajić. U oktobru 1918. godine, probijanje Solunskog fronta od strane srpske i francuske vojske otpočelo je brzi i haotični raspad Austro-Ugarske. Kako se Srbija oslobađala, Sloveni severno od Save i Dunava osećali su ushićenje pred mogućim ostvarenjem vekovnog sna o slobodi i bratstvu.

Prvi koraci Bunjevaca i Srba bili su zasebni, svako u svom krugu. Tako je već 20. oktobra Blaško Rajić, od grupe bunjevačkih prvaka, poslat u Zagreb da učestvuje u radu Narodnog vijeća, što je i činio između 27. i 29. oktobra. Srbi su paralelno sazvali 14. oktobra sastanak viđenih svojih prvaka u Subotici, koji je održan 27. oktobra, kod dr Jovana Manojlovića, kao domaćina. Nije mnogo srpskih predstavnika uspelo da dođe, ali su bili pristuni ključni ljudi budućeg procesa oslobođenja i ujedinjenja, Jaša Tomić i Mita Klicin iz Novog Sada. To je bio prvi sastanak na kojem se formirala strategija daljeg nastupa Srba u Vojvodini, sa zaključkom da je potrebno osnovati Narodne odbore za sva značajnija mesta, koji bi operativno sproveli ujedinjenje sa Srbijom. Ubrzo nakon sastanka centralni takav odbor je osnovan u Novom Sadu, a na čelo je stao Jaša Tomić.

Povratak Vladislava Manojlovića sa fronta bio je katalizator za dalji razvoj pokreta za oslobođenje i ujedinjenje na severu Bačke. On je najpre učestvovao u osnivanju Srpsko-bunjevačkog narodnog odbora u Somboru, 4. novembra, da bi dolaskom u Suboticu preneo stečena iskustva i pokrenuo stvari i u rodnom gradu. On je odmah po povratku sazvao sastanak u svojoj kancelariji 5. novembra, na kojem je sabrao svog brata Jovana, velečasnog Blaška Rajića, pravoslavnog paroha Marka Protića, kanonika Iliju Kujundžića, dr Josu Prćića, Albu Malagurskog, Bogdana Svirčevića i druge viđenije Bunjevce i Srbe. Od tog trenutka delovali su zajedno. Vladislav Manojlović je preneo utiske i pozdrave iz Sombora i predložio da se osnuje i u Subotici Bunjevačko-srpski narodni odbor. Odmah je dobio odlučan odgovor od Blaška Rajića, koji je izrekao: „Evo brate Vladislave ruke, ja hoću!“. Nakon razmatranja svih detalja doneta je odluka kako da se konkretno sprovede osnivanje.

Bunjevačko-srpski narodni odbor u Subotici osnovan je u nedelju, 10. novembra 1918. godine, u staklenoj dvorani hotela „Hungarija“ na Velikom jugoslovenskom zboru, održanom na proslavi 40. godišnjice Pučke kasine, koja je bila izgovor da policija odobri skup. U zgradi gde je danas bioskop “Lifka” održan je zaista veličanstven zbor, sav u savezničkim zastavama, pred tri do pet hiljada građana, iako su u izveštaju oduševljeni učesnici izbrojali čak 10.000 ljudi.

Za predsednika Odbora izabran je penzionisani ugledni bunjevački pukovnik Šimun Milodanović (1856 – 1930), a dr Jovan Manojlović i velečasni Blaško Rajić za potpredsednike. Govorili su dr Stipan Matijević, dr Vladislav Manojlović, a najzapaženiji govor održao je kao i uvek Blaško Rajić, čija je velika ljubav za narodnu stvar i sposobnost da je artikuliše istom tom narodu bila neprevaziđena. Izabrano je četrdeset članova u Odbor, da bi kasnije taj broj porastao na čak 132 ljudi.

Bunjevci i Srbi Subotice, velikim zajedničkim radom, u kojem su intenzivno učestvovala braća Manojlovići, bili su spremni da dočekaju pobedonosnu Srpsku vojsku, koja je pristigla na Železničku stanicu – 13. novembra 1918. godine, u 18:35 časova. Prvi im se obratio rečima dobrodošlice dr Jovan Manojlović: “Draga braćo! Kosovski junaci! Kosovski osvetnici! Dobrodošli! Ovde vas u Subotici čeka 70.000 Bunjevaca i Srba, raširenih ruku, da vas prigrle na tople, bratske grudi..” a kasnije u prostorijama Narodnog odbora i Blaško Rajić koji je poručio: “Zveket vašeg oružja gospodo, to je glas zvona što navišćuje vaskrsenje naše, tresak vaših topova, koji dolaze, porušiće kule i gradove, u kojima je zasidala sila koja nas je tlačila…”

Nakon tog emocijama ispunjenog dana, kada se Srpska vojska rasporedila po gradu i svečano večerala sa domaćinima u “Zlatnom jagnjetu”, 14. novembra održana je prva redovna sednica Bunjevačko-srpskog narodnog odbora, na kojoj su članovi predložili dr Jovana Manojlovića za gradonačelnika Subotice. Manojlović je odbio čast da bude prvi gradonačelnik u oslobođenoj Subotici, navodeći da to treba da postane neko iz redova bunjevačkog naroda, koji je većinski u gradu.

Braća Manojlovići birani su, kao narodni predstavnici 24. novembra, zajedno sa još 70 Bunjevaca i troje Srba, da putuju u Novi Sad i zastupaju stanovnike Subotice na Velikoj narodnoj skupštini Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji. Ova istorijska skupština održana je u Novom Sadu, 25. novembra 1918. godine, u svečanoj sali hotela „Grand“. Skupom je dominirao Jaša Tomić i njegov smer direktnog ujedinjenja sa Kraljevinom Srbijom. Ovu ideju je oduševljeno primio i Blaško Rajić, čiji nadahnut govor je zapečatio i potpuni pristanak Bunjevaca. Manojlovići su i ovde imali veliku ulogu, pa je Jovan biran da predstavlja Skupštinu pred Narodnim vijećem u Zagrebu, a Vladislav je biran u Narodni savet, izvršni organ Skupštine. Kasnije je dr Vladislav Manojlović, 27. novembra biran i u Narodnu upravu, najviši privremeni organ vlasti do donošenja ustava Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.

Nakon osnivanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, 1. decembra 1918. godine, dr Jovan Manojlović biran je za poslanika u Privremenom narodnom predstavništvu, koje je bilo najviše zakonodavno telo nove države do održavanja Ustavotvorne skupštine 1921. godine, u koju je takođe biran kao poslanik.

Kao što biva za sve velike ljude, mogle bi se knjige napisati o svim uspesima i važnim poslovima, koje su braća Manojlović dalje obavljala u svojim životima, svom gradu i novoj Kraljevini. Ali ćemo stati kod ovih najslavnijih crta njihovih biografija, od pre više od jednog veka, kada su Bunjevci i Srbi Subotice ostvarili svoj vekovni san o slobodi.

Tekst, u čast i spomen Vladislavu i Jovanu Manojloviću, priredio je Sava Stambolić, diplomirani pravnik.

Materijal za tekst priređen je na osnovu:

Knjige “Zlatni dani Subotice”, autora prezvitera Marka Protića, iz 1930. godine;

Zoran Veljanović, Jovan – Joca Manojlović, Srpski biografski rečnik, tom V, Novi Sad 2011, 840–841;

Tatjana Segedinčev, Braća Vladislav i Jovan Manojlović, Ex Pannonia 9–10, Subotica 2006, 17.

(Espreso.co.rs)