POGLED U ‘BUDUĆNOST‘ iz 1960. godine: KAKO SU NOVINARI ZAMIŠLJALI IZGLED JUGOSLAVIJE 2000. godine

Godine 1960. zagrebački magazin Globus objavio je seriju članaka o tome kako bi zemlja mogla izgledati 2000. godine. Predviđanja su, prema očekivanjima, dobrim delom bila vezana uz letenje, da će postojati vazdušni taksi, interplanetarna putovanja, fabrike raketa u zagrebačkim predgrađima, no dobar deo tekstova ipak se zasnivao na tadašnjoj stvarnosti, a ne na budućnosti. Cilj tog serijala nije bio samo da se kojekakvim spekulacijama zabave poklonici naučne fantastike, nego i da se čitalačka pažnja usmeri na dotadašnja postignuća jugoslovenskog socijalizma.

Ukazivanjem na postojeće planove gradnje sasvim konkretnih gradskih predgrađa i gradskih četvrti koje čine visoke zgrade i neboderi, novinari "Globusa" upozoravali su, primarno, da je zahvaljujući socijalizmu, budućnost već zapravo počela. Godine 1960. Jugoslavija (tada se zvala Federalna Narodna Republika Jugoslavija ili FNRJ) se smatrala mladom zemljom koja je postigla veliki napredak u petnaest godina koliko je proteklo od haosa i razaranja Drugoga svetskog rata. Kasnih pedesetih godina kombinacijom državnog planiranja i zapadnih zajmova (ovo potonje krenulo je nakon što se Tito okrenuo od Staljina 1948.) došlo je do brzog razvoja ekonomije i rasta životnog standarda. Oslobođen sovjetske stege, jugoslovenski socijalizam sve se više smatrao inovativnim i pragmatičnim sistemom.

Model radničkog samoupravljanja, koje se smatralo nekim oblikom demokratije, radikalno drugačijim od etatističkog moskovskog modela, postupno se počeo uvoditi nakon 1952. godine. Jugoslavija je i u svetskim relacijama menjala svoju poziciju i postajala sve važnija, približavajući se novim globalnim igračima kao što su bili Egipat i Indija, u potrazi za izvanblokovskim, antikolonijalnim partnerima. Lice jugoslovenskog društva se menja, kako je to rečeno u zaključcima Sedmog kongresa Komunističke partije Jugoslavije (održanog u Ljubljani u aprilu 1958.), koji su naglašavali potrebu da se građanima ne osigura samo posao i dom, nego i da im se omogući i da se zabave i da mogu štošta da kupe. Počela je era konzumerističkog socijalizma.

Na velikom formatu

Nedeljnik Globus u to je vreme izlazio na velikom formatu i bio je prošaran reklamama kojekakvih proizvoda, od praškova za pranje rublja do Vespi, i bio je idealna platforma za promociju nove epohe izobilja. Stranice tog nedeljnika punile su filmske zvezde, novosti iz celog sveta, ali i redovno informisanje o dostignućima nacionalnog vođe, Josipa Broza Tita. Serijal tekstova pod egidom "Jugoslavija godine 2000." započet je u februaru 1960. izmišljenom reportažom iz Beograda budućnosti, četrdeset godina kasnije. Isti takvi tekstovi napisani su za Zagreb, Skoplje i Sarajevo, a serijal je završen tekstom o Ljubljani koji je objavljen u februaru 1961. godine.

Atraktivne futurističke vizuale za prve tekstove iz ove serije napravio je Žarko Beker (1936. - 2012.), dugogodišnji ilustrator, strip-crtač i art-direktor u novinsko-izdavačkoj i štamparskoj kući Vjesnik. Te "Fantastične priče bez fantazije" bili su članci u kojima su se nizala futuristička predviđanja, ali zasnovana na onome što je 1960. već stvarno postojalo u arhitektonskim nacrtima i idejama. Sa već postojećim novim predgrađima koja su se gradila u Beogradu, Zagrebu i Sarajevu, poruka nije mogla biti jasnija - jugoslovenski socijalizam bio je sinonim za napredak, napredak koji se odvijao upravo dok se o njemu govorilo. Prvi tekst iz serijala počinjao je rečenicom: "Tihi, jedva čujan monotoni šum raketnih motora uspavao mi je sina". Tekst je napisao tada dvadeset i petogodišnji novinar (A. Ungaro) koji tvrdi da zapravo ima 65 godina i da se vratio kući nakon 40 godina izbivanja i tu zatekao moderan grad kojim dominiraju široke zelene površine i neboderi: "U metropoli od stakla, betona i aluminija, sačuvat će se i najljepši dijelovi staroga grada".

U tom prizoru, koji neobično podseća na ono što se u Beogradu događa danas kada velike korporacije finansiraju i pokušavaju da izvedu projekat poznat kao "Beograd na vodi", pisac teksta u Globusu navodi kako je glavna železnička stanica sklonjena s reke i da su na njenom mestu sada nove zgrade i javni parkovi. "Od Senjaka do Kalemegdana, na prostoru koji je nekada bio sigurno najružniji dio Beograda, sada ni traga onom kaosu teretnog pristaništa, željezničkih pruga i pustih, strmih ledina."

Glavni znak promene bili su naoko nepregledni blokovi Novog Beograda od kojih je većina bila tek u fazi planiranja u vreme kad je Ungaro pisao svoj tekst. San o gradnji korbizijeovskog betonskog grada na severozapadnoj obali Save sezao je još u tridesete godine, no san se počeo ostvarivati tek krajem pedesetih, nakon čega su sledila dve decenije oštre gradnje koja je dovela do modernističkog proširenja tog dela grada koji danas broji oko 220 hiljada stanovnika. U Globusovim predviđanjima Novim Beogradom dominirale su zelene površine i pešaci, gde će saobraćaj motornih vozila biti sveden samo na najnužnije, a stanovnici će se okupljati na središnjim trgovima, s bioskopima i kafanama, uz šetališta. Muzeji i druge kulturne institucije biće smešteni u parku, pokraj reke.

Danas je ostvaren samo taj poslednji dio tog opisa, zahvaljujući tome što je tamo podignut Muzej savremene umetnosti, vrlo atraktivna građevina izlomljenih uglova, koja je završena 1965., a ponovo otvorena, nakon temeljite rekonstrukcije, 2017. godine. Mnoge od stvari koje danas čine Novi Beograd prepoznatljivim, kao što su veliki, brutalno ogoljeni tornjevi Genexa (Zapadna kapija Beograda), građeni od 1977. do 1979., kao i stepenasti blokovi 61-64, građeni od 1976. do 1979., čine se kao mnogo luđi od bilo čega što je Globus mogao zamisliti 1960. Međutim, autori tekstova u Globusu koji su se dobro zabavljali zamišljajući budućnost, povremeno su se doista znali približiti tome kako će se živeti u dvadeset i prvom veku. Njihovi avioni lete 3000 kilometara na sat i imaju velike TV ekrane na stropovima putničkih kabina. A putnici koji izađu iz aviona dobijaju videotelefone kojima mogu da rezervišu hotelske sobe ili se preko njih mogu spojiti s enciklopedijskim vodičima za destinacije u koje su se uputili.

Vizija Beograda 2000. godine

Ljudi se kreću po gradu lebdećim taksijem ili lebdećim skuterima. Brodogradilišta u Rijeci prave atomske brodove, međurepublički poštanski saobraćaj odvija se raketama. Uz Novi Beograd, drugi stvarni najveći primer socijalističkog napretka bio je Novi Zagreb. Baš kao što je bio slučaj i s Beogradom, malo je toga novog dela grada u Zagrebu bilo sagrađeno do 1960. godine. Najveći deo Novog Zagreba sagrađen je tek od sredine šezdesetih do sredine sedamdesetih godina. Članak o Zagrebu izašao je u maju, a napisao ga je redovni suradnik Globusa Nenad Brixy (1924. - 1984.), koji će posle postati slavan kao onaj koji je "otkrio" i prevodio italijanski strip Alan Ford. Brixijev milenijalski alter ego gledao je jugoslovenski fudbalski Kup koji se igrao na novom stadionu koji prima 100.000 posetilaca, nakon čega je otišao u bioskop u Novom Zagrebu da pogleda dokumentarni film pod nazivom "Zagreb danas i nekad" u kojem su detaljno iznete razlike između šezdesetih godina i početka narednog veka.

"Kamera je hvatala naše dedove kako u smešnim odelima trče za prastarim vozilima, što su ih zvali tramvajima. Zatim smo ih vidjeli stisnute poput sardina u konzervama - ako vam je poznato, takav je bio taj, sada već pomalo napušteni, način spremanja ribe - u unutrašnjosti tih tramvaja, a onda kako trče prema fabričkom ulazu, sa strahom pogledajući ručne satove." Novi Zagreb 2000. godine bio je podeljen na mikročetvrti u kojima su ljudi mogli pešice da prevale razdaljinu od svojih stanova u neboderima do ekološki prihvatljivih fabrika u kojima rade, bez potrebe da trče za tramvajima. Ako je neko morao nekuda da ide žurno, onda bi pozvao helikopter taksi ili se odvezao superbrzom gradskom železnicom. "Stari" centar grada, oko Trga bana Jelačića i Ilice, pretvoren je u istorijsku pešačku zonu - parkirne garaže izvan centra odvratile bi ljude od toga da autimobilima ulaze bliže centru.

Područje oko Ulice proleterskih brigada (danas Ulica grada Vukovara) trebalo je da postane novi centar grada: stambene zgrade ovde su se počele graditi tek pedesetih godina, a nova gradska većnica dovršena je tek 1962. Čak i danas taj deo grada ostao je područje aspiracija glavnoga grada, s Koncertnom dvoranom Vatroslava Lisinskog s jedne strane široke avenije, Nacionalne i univerzitetske biblioteke okružene parkiralištima na jugu i kontroverznih fontana postavljenih 2013. godine koje se protežu prema horizontu. No, teško je sve to nazvati centrom bilo čega - ulice su preširoke, protok automobilskog saobraćaja ima prioritet nad pešacima, a uprkos celom nizu kafića ispod biblioteke, ljudi nisu stekli naviku da dolaze tamo u šetnju.

Život u Novom Zagrebu 2000. godine (Globus, svibanj 1960.)

Novi superkvartovi

Ono što današnjem čitaocu najviše pada u oči u ovim tekstovima je pretpostavka da će se ti kvartovi, kojima dominiraju široki bulevari i betonski neboderi, množiti i postati novi centri sve razuđenijih i decentralizovanih gradova. Svaki od tih novih superkvartova trebalo je da postane novi urbani nukleus u kom će ljudi raditi, gde će moći da idu u školu, gde će biti domova zdravlja, trgovina i mesta za zabavu, sve za one koji u tim kvartovima žive. Iako su mnoge četvrti u Novom Beogradu i Novom Zagrebu sagrađene s vrtićima za decu, bibliotekama i rojevima trgovina, ipak je ostvarena infrastruktura ostala daleko od predviđenih planova.

Paradoksalno, ipak je kapitalistička kultura šoping-centara, multipleksa i koncertnih dvorana donela mestima kao što su Novi Zagreb i Novi Beograd društvene sadržaje koje su socijalistički planeri doduše zamislili, ali koje nisu uspeli da ostvare. Najmanje uverljiv tekst, posvećen Makedoniji, izašao je u junu. Usprkos privlačnom naslovu ("To je zemlja iz atomske bajke"), tekst nije ponudio ništa osobito u smislu konkretnih zamisli. Nakon što je stigao u Skoplje, rečnim brodom koji je plovio brzinom od 150 kilometara na sat, autor teksta Drago Tović - pseudonim koji je tada koristio poznati hrvatski i crnogorski novinar Drago Kastratović (1929. - 2006.) - poveli su ga u organizovano razgledanje cele Makedonije, u automobilu na plinski pogon, pa je video i prelepe nove stambene blokove u Prilepu i hotele u Ohridu.

Ono što tada autor teksta nije mogao da zna, je da će glavni grad Makedonije pogoditi katastrofalni potres 1963. godine, što je dovelo do ambiciozne rekonstrukcije i gradnje grada koji se danas smatra uzorom modernog urbanističkog planiranja. U oktobru je Tović obišao i glavni grad Bosne i Hercegovine, Sarajevo. Mnoge od velikih betonskih stambenih zgrada koje i danas čine Grbavicu već su bile sagrađene 1960. godine pa je autor teksta, shodno tome, bio oduševljen time kako će sve to izgledati kada bude gotovo, zamišljajući tamo i "bazene, cvjetnjake, fontane i vodopade". Globus je puno nade polagao u Marijin Dvor, kao mogući novi gradski i društveni centar, zapadno od sarajevskog istorijskog jezgra. Planove za to područje najavio je nekadašnji Le Korbizijeov asistent Juraj Neidhardt 1954. godine, a većina toga je već bila sagrađena kad se Globusov tekst pojavio.

Međutim, Neidhardtovo remek-delo, kompleks zgrada Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine, završen je tek 1982. Kako su odmicale osamdesete, jugoslovenski građevinski bum je posustao tokom sve dublje ekonomske krize, nastale zbog velikog državnog duga prema inostranstvu. Ideje o promenama gradova kroz modernu arhitekturu, već u startu megalomanske, morale su da pričekaju. Ono što serijal tekstova o Jugoslaviji 2000. godine čini posebno dirljivim nije samo činjenica da Jugoslavija kao država nije dočekala novi milenijum, nego i to što su bilo kakvi posleratni snovi o planiranoj gradnji gradova postali čista iluzija.

Možda je najtačniji tekst u serijalu bio onaj posvećen Ljubljani u kojem je autor ustvrdio da se pitoreskni Stari grad na obalama Ljubljanice nikad neće pretvoriti u rekreacijske centre nekakvog regenerisanog metropolisa - iako je autor (opet Tović) malo preterao u opisima same gradske reke: "Na njenim blagim valovima vidim hiljade čamaca, barki, i brodica - sve od plastične mase, sve u najraznovrsnijim bojama i oblicima. (...) Ovaj deo grada zapravo je ljubljansko zabavište. Sačuvana su barokna pročelja kuća, ali je ambijent s obe strane reke temeljito izmenjen. Ljudi, vreva, kostimi!" Globusova putujuća ekipa nikada nije stigla do Splita, grada koji je kroz munjevitu modernizaciju sedamdesetih godina dobio stambenu četvrt Split 3, planove za prodajni centar Koteks i veličanstveni poljudski stadion, podignut za otvaranje Mediteranskih igara 1979. godine. No, iako je Jugoslavija 2000. preživela jedino u kraljevstvu mašte, uvijek ćemo imati Split 1979.

espreso.co.rs/straysatelite.com

Bonus video: