NAJBOGATIJI SRBIN SVIH VREMENA UMRO GO I BOS: Za života stekao BOGA OCA, a završio ČISTEĆI ULICE

U dugoj i burnoj prošlosti Beograda često se dešava da slučajno ili namerno čitavi periodi i značajni ljudi budu zaboravljeni.

Tiho i neprimetno, a potpuno nepravedno ta sudbina zadesila je i Vladu Ilića, prvog modernog gradonačelnika Beograda i čoveka kome prestoničani mnogo duguju.

Vlada Ilić je na mestu prvog čoveka tadašnje jugoslovenske prestonice bio od 10. januara 1935. do 13. septembra 1939. godine. Za to vreme Beograd je prvi put postao prava i evropska metropola i grad koji je išao u korak sa svim svetskim trendovima.

Uspesi Vlade Ilića, kao prvog čoveka prestonice, ostaće zlatnim slovima zabeleženi u istoriji Beograda.

- Dvadesetak godina, koliko je delilo Prvi od Drugog svetskog rata, bilo je presudno za formiranje današnjeg lika Beograda. Izgradnja je bila u velikom zamahu, započeto je sve što se moglo započeti, a posle Drugog svetskog rata preostalo je da se osvoji i leva obala Save i spoje gradske celine Beograda i Zemuna - počinje priču Saša Stanković, autor monografije o Vladi Iliću, pod nazivom "Prvi moderni gradonačelnik Beograda".

Teško je pobrojati sve što je u Beogradu urađeno ili započeto u vreme Vlade Ilića. Na ovoj dugoj listi nalaze se danas najprepoznatljiviji simboli prestonice: Vukov spomenik, staro Sajmište, zoološki vrt... Položen je kamen temeljac za izgradnju Hrama Svetog Save. Završen je Dom narodne skupštine i otvoren za javnost Muzej kneza Pavla (današnja rezidencija predsednika Srbije).

Na početku mandata Vlade Ilića otvoren je most preko Dunava koji je spajao Beograd i Pančevo. Krenula je sa radom prva tramvajska linija koja je Beograd spojila sa Zemunom i uputila prestoničane na drugu stranu reke.

Zato i žalosti činjenica da najveći broj Beograđana o ovom izuzetnom čoveku danas ne zna skoro ništa.

Najbogatiji Vlasotinčanin

Vladimir Vlada Ilić, najmlađi sin Koste Mumdžije, rodio se 19. septembra 1882. godine. Osnovno obrazovanje je stekao u rodnom Vlasotincu, a posle je školovanje nastavio u Beču i Ahenu. Bio je prvi tekstilni industrijalac iz tadašnje Srbije sa akademskim obrazovanjem. Pouzdano se zna da je govorio francuski i nemački, a po nekim svedočenjima i engleski jezik.

Na inicijativu Vuka Bojovića, tadašnjeg direktora Zoološkog vrta, na Petrovdan 2009. godine postavljena je bista Vladi Iliću kao njegovom osnivaču. Upravo ta vest pokrenula je profesora vlasotinačke Gimnazije Sašu Stankovića da počne da istražuje život i delo svog nekadašnjeg sugrađanina.

Rezultat njegovog sedmogodišnjeg rata je prva kompletna i neverovatno sveobuhvatna monografija o Vladi Iliću pod nazivom "Prvi moderni gradonačelnik Beograda".

Industrijalac evropskog formata

Vlada se kao najobrazovaniji u porodici našao na čelu velike tekstilne imperije . Posle kratkog boravka u Leskovcu otac ga je poslao da vodi poslovanje koncerna u prestonici.

- Da je to bio dobar potez, pokazaće godine koje slede, jer je Vlada ispoljio sve sposobnosti jednog industrijalca evropskog formata. Do početka Prvog svetskog rata modenizovao je fabrike u Beogradu. One su teško oštećene i opljačkane za vreme okupacije, ali ih je nakon rata Ilić obnovio i proširio proizvodnju i van granica nekadašnje Kraljevine Srbije - priča Stanković.

Jula 1922. godine na konferenciji industrijalaca na Bledu bio je jedan od osnivača, a potom i predsednik Centralnog saveza industrijalaca Kraljevine SHS. Već naredne godine na Bledu proglašen je za privrednika 1923. godine.

Svetska kriza 1929. godine, izazvana krahom berze u SAD, pogodila je 1930. i kraljevinu Jugoslaviju i delimično i poslovanje Vlade Ilića, ali je uoči rata 1939. godine počeo da snabdeva vojsku čime je učvrstio svoju industrijsku imperiju.

- Nabavke za vojsku bile su unosan posao jer su količine bile ogromne i plasman robe zagarantovan. Time su se mogli baviti samo ljudi od poverenja koji su svakako bliski vlasti. Krupan kapital i politika oduvek su išli ruku pod ruku. To je još jedan detalj koji objašnjava zašto su Vladu Ilića smatrali za najbogatijeg Srbina između dva svetska rata - objašnjava Stanković.

Prvi moderni gradonačelnik Beograda

Vlada Ilić će ipak biti trajno upamćen po periodu koji je proveo na čelu Beograda.

Pored očiglednih menadžerskih sposobnosti koje je posedovao, kao čovek koji je godinama uspešno vodio brojna preduzeća, njegovo dugogodišnje prijateljstvo sa knezom Pavlom Karađorđevićem bilo mu je od nesumnjive pomoći da postane gradonačelnik Beograda – ističe stanković i dodaje da neki izvori navode kako je Vlada Ilić finansijski pomagao kneza Pavla koji je nakon ubistva kralja Aleksandra u Marseju 1934. praktično postao prvi čovek Jugoslavije.

Samo nekoliko meseci nakon tog sudbonosnog događaja Vlada Ilić je postao predsednik Opštine Beograd.

Kao gradonačelnik je sproveo krupne reforme u gradskoj opštini. Najpre je umanjio cenu električne energije i sredio finansijske prilike u gradskoj opštini. Angažovao se na rešavanju socijalnih problema, izgradnji radničkih stanova, zdravstvenih ustanova i dečjih prihvatilišta, škola, uklanjanju baruština, izgradnji parkova… Podigao je nekoliko bolnica u prestonici koje i danas služe istoj nameni.

Vlasti mu nepravedno oduzele bogatstvo

Okružni sud u Beogradu je februara 2009. usvojio zahtev za rehabilitaciju Vlade Ilića i ništavnom proglasio presudu Vojnog suda iz 1946. godine.

U obrazloženju piše da je Ilić "morao da bude proglašen narodnim neprijateljem da bi ta osuda bila osnov i opravdanje za državu da preuzme njegovo bogatstvo".

Potomci Vlade Ilića i danas se bore kako bi povratili bar deo imovine svog slavnog pretka.

Kruna u nepreglednom nizu "kapitalnih investicija" koje su realizovane u nepunih pet godina mandata Vlade Ilića svakako je bilo otvaranje Beogradskog sajma - simbola ekonomskog uspona prestonice u međuratnom periodu.

Prvi beogradski sajam je organizovan od 11. do 21. septembra 1937. godine, a na njemu su pored 15 evropskih država učestvovale i Sjedinjene Američke Države i Japan. Drugi, jesenji sajam, biće upamćen po tome što se na njemu prvi put na Balkanu pojavila televizija na štandu "Filipsa", a tom prilikom je održana i izložba automobila gde su izlagali "Mercedes", "Škoda", "Opel"...

- Sajmovi su bili prilika za uspostavljanje poslovnih poznanstava. Postoje podaci da je Vlada Ilić nameravao da kupi licencu od Henrija Forda za sklapanje automobila od gotovih delova. Pregovore je omeo početak Drugog svetskog rata - ističe Stanković.

Sajmište je nažalost tokom rata dobilo mnogo zlokobniju funkciju postavši ozloglašeni nacistički koncentracioni logor.

Ratne godine i progon iz sećanja

U burnim godinama pred Drugi svetski rat i u toku njega Vladino ime se pominje u presudnim trenucima opstanka nacije. Knez Pavle se savetovao sa njim oko svih važnih političkih odluka, a krajem 1938. nemački poslanik u Beogradu, Viktor Heren, Ilića je predlagao za presednika Vlade Srbije, što je verovatno posledica Ilićevih poslovnih veza sa Nemačkom koje datiraju od početka 20. veka.

- Verovatno je da Ilić nije imao premijerskih ambicija jer je sa svojim ugledom u inostranstvu, brojnim uspesima u vođenju prestonice i dugogodišnjim prijateljstvom sa Karađorđevićima, to lako mogao postati - objašnjava Stanković.

Umesto toga, nakon početka Drugog svetskog rata, Vlada ilić se povukao sa pozicije gradonačelnika Beograda. Njegove fabrike su radile tokom rata, ali i bile oštećene prilikom bombardovanja i od strane Nemaca i od strane saveznika.

Posle rata Ilić je uhapšen i osuđen na kaznu robije od deset godina i na konfiskaciju celokupne imovine. U presudama je kao glavna krivica Vlade Ilića navedena to što su njegove fabrike radile tokom rata i na taj način "jačale ratni potencijal okupatora".

- Vlada Ilić je narednih sedam godina proveo u zatvoru u Sremskoj Mitrovici gde su mu bivši radnici donosili pakete. Jedno vreme bio je kažnjen da čisti beogradske ulice. Bivšeg gradonačelnika od pogubljenja je spasao lično Vinston Čerčil koji je intervenisao kod Josipa Broza Tita - kaže autor monografije o vlasotinskom industrijalcu i gradonačelniku Beograda.

Vlada Ilić je pušten iz zatvora krajem 1951. godine, ali nije stigao da uživa u slobodi. Ubrzo je doživeo šlog i umro u potkrovlju kuće svog rođaka 3. jula 1952. ugodine najvećoj bedi. Siromašnog i zaboravljenog sahranili su ga nekadašnji radnici.

(Espreso / Istorijski zabavnik)